Халкъны эсиндеди Хасан улу
21.09.2016
0
3156
Онджети джыл мындан алгъа республиканы тарих-культура эмда табигъат музей-заповедникни архив фондуна «Халкъ окъуўну айырмасы» деген сыйлы атны джюрютген устаз Хасанланы Нанашны джашы Кемалны энчи архиви тюшгенди. Энчи архивде устазны документлери суратлары, депортацияны заманында джазгъан письмолары, дневниклери, аны кибик тюрмеде олтургъан джылларындан сакъланнган письмолары бардыла. Хасан улуну энчи архивине кёз джетдирген къарачай халкъгъа сынаўгъа тюшген къыйынлыкъны юсюнден терен хапарлы боллукъду. Аны джашаўуну юлгюсюне азатлыкъ ючюн кюрешни не къыйын бугъоўла да, не къаты сталинчи закон да тыялмагъанларын ангыларыкъды. Аллай ёзекли тамбласын кёре билген, бюгюн къыйынлыкъгъа бой салмагъан адамларыбыз болгъанлары себебли онглагъанбыз бютеў джарсыўларын да. Аллай адамларыбызны алларында баш иерге да аны ючюн борчлубуз…
Хасанланы Нанашны джашы Кемал
1943 джыллагъа дери Кемалланы юйдегилери Нарсана шахарда джашагъандыла. Атасы Нанаш бла анасы Къаракъыз хурзукчула болгъандыла. Кемалдан сора да аланы тёрт сабийлери болгъанды. Кемал юйдегиде эм абадан болгъанды, ол 1926 джыл майны 31-де туўгъанды. Нарсананы онтёртюнчю школун айырмагъа таўусуб, баш билим алыргъа хазырланганлыкъгъа, аны мурталары толмайдыла. 1943 джыл, ол онунчу классны таўусхан джыл, аны бютеў къарачай халкъ бла бирге Орта Азиягъа ашыргъандыла. Ол алай бла, муратына джеталмай, узакъ джуртлада юйсюз, кюнсюз болуб айланады.
Къыбыла Къазахстанны хаўасы джарашмай, анга да башха чурумла къошулгъанларына сёз джокъду, Хасан улуну атасы бла анасы дуниядан замансыз кетедиле. Хатерсиз джазыў бир кесекден аны гитче къарнашы Шабагъанны да сыйырады – ол да тамыры къуругъан терекча керекли джылыўну, ашмы-суўму табмай ёледи. Алайды да, Кемал, кеси да кючден акъыл-балыкъгъа джетген, онджети джылы джангы толгъан баш болуб, уўакъ эгешчиклери бла къалады. Барысына да къайгъырыргъа, барысы ючюн да къыйналыргъа анга тюшеди. Андан болушлукъ излеб, аны къолуна къараб тургъан сабийлени аякъ юсюне салыр ючюн, Къыбыла Къазахстан областны Энбек совхозунда ишлейди. Арысь станседе ал башланнган класслада немец тилден устаз болуб ишлерге мадар чыкъгъанында, къуўаныб, ол ишни къолгъа алады.
Адамда толмай къалгъан мурат болса, ол тас болуб кетмей, хаман да кесин эсгертгенлей, акъылын-эсин бёлдюргенлей, джанын къыйналгъанлай турады. Кемал да билимин ёсдюрюрге, баш окъуў заведениеге кирирге талпымакълыгъын тас этмегенлей джашайды. Алай а аны джолу чорт кесилиб эди: къарачайлыла, башха кёчюрюлген миллетле кибик, окъуў-билим алыргъа эркинликлерин урлатхан эдиле, ала аты дуниягъа айтылыб тургъан деў Совет Союзну бирси миллетлеринден кем эдиле, къара чёбге атылгъан джарлыла эдиле.
Ол затны сезиў джаш джюрекге кюч эди, алай а этер мадар джокъ эди. Хасан улу къарачай халкъгъа тюз къарамагъанларыны, аны эмда башхаланы, бир тукъум бир терсликлери болмагъанлай, джарсыўну джолуна тыйыб тургъанларыны юсюнден кёб сагъыш этеди. Кёлюне келген оюм бла алмашыныргъа излеб, тенги Чотчаланы Бекирбийни джашы Магометге джазады. Кемал аны письмолары, кесича, азат болмагъанларын къайдан биллик эди, аны хар джазгъан сёзю анга къаршчы бир таў болуб сюеллигин къайдан сезерик эди. Чотчаланы Магометге джазгъан письмоларын ачыб, Ич ишлени министерствосуну къуллукъчулары бла комендатура Кемалны уллу аманлыкъчыгъа санайдыла. Бу адамдан халкъгъа аман юлгю джайылады, кеси да И.В. Сталиннге аман айтхан бла къалмай, аны къурутургъа излейди, дегенни айтыб, аны тюрмеге джыяр дыгаласха киредиле. Бир тукъум бир хатасы да, бир хапары да болмай тургъанлай, бир кюн келиб, аны къолларына бугъоўла салыб, алыб кетедиле. Алады да, Къыбыла Къазахстанны область сюдю Россия Федерацияны Уголовный Кодексини 68-10-чу статьясы бла 1949 джыл августну 30-да аны джыйырма беш джылгъа тюрмеге олтуртады. Анга салыннган айыб асыры магъанасыз болгъандан кассациягъа берилгенден сора аны тюрме азабын джыйырма беш джылдан сегиз джылгъа тюшюредиле.
Кёлюне келгенни айтханны, кесини халкъын джакълагъаны ючюн, Кемал тюрмеге тюшеди, Караганда областны Джезказган ташчысында лагерде ол 1954 джылгъа дери турады. Анда кесин иги кёргюзгени, ишин сюйген адамча танытханы амалтын, анга бир кесек джумушайдыла – ташчыда да ишни къоймагъанлай, джашарха башха джерге кёчерге эркинлик бередиле. 1956 джыл Къазах ССР-ни Баш сюдюню Президиумуну оноўу бла Хасан улу башына бош этиледи, не десенг да, тинтиб къарагъанларында, аны болмагъан затла ючюн керексизге айыблагъанларына тюшюннген болур эдиле. Анга реабилитация да этиледи. 1955 джыл Кемал Алма-Атада тыш къраллы тилледен педагогика институтну ингилиз тилден факультетине заочно киреди. Къарачай халкъ онтёрт джылны кюсеген кюн да джетеди – миллетибизге туўгъан джуртуна къайтыргъа эркинлик бериледи. Кемал да эгечлери бла Кавказгъа джол тутады. Кеси да, Пятигорскеде тыш къраллы тилледен институтха кёчюб, окъуўун андан ары бардырады.
Хасанланы Сосланбек апенди бла Хасанланы Кемал;
Кемалны тукъум терек джыя тургъан кезюўюнде
Кемал, институтну джетишимли таўусуб, Ючкекенде биринчи номерли школда устаз болуб 1958 джылдан 1975 джылгъа дери ишлегенди. Ана тилинден сора да орус, немец, ингилиз, испан тиллени аламат билген Кемал кесини джашаўун ёсюб келген тёлюге билим бериў бла байламлы этгенди. Джюзле бла сохталагъа программаны тышындан да кёб затны билдирирге къолундан келгенди. Ашхы устазланы сохталары не узакъгъа кетселе да, аланы унутуб къоймайдыла. Кемал да аллай устазладан болгъанды. Къолунда окъугъан сабийлеге ол сынгар устазча къарамагъанды – хар бирине тенглик этерге да къолундан келгенди.
Башында чертилген тилледен сора да Кемал узбек, къазах, къыргъыз тиллени да билгенди. Ол, фахмусу терен болгъан адам, литературагъа, искусствогъа халкъыбызны тин-иннет байлыгъына уллу эс бёлгенди, аны кибик аланы айнытыўгъа да кесини юлюшюн къошханды. Аны назмулары, статьялары, хапарлары ана тилибизде чыкъгъан газетде басмаланнгандыла.
Ашхы устаз дерследен тышында да ушакъла бардырыргъа бек сюйгенди сохтала бла.
Кесини ачхасына эм алгъа патефон, артда уа проигрыватель сатыб алыб, школда искусствогъа, музыкагъа аталгъан ингирле бардыргъанды. Аны къайгъырыўу бла сабийле адебли, намыслы болургъа юренгенден тышында да тин хазнаны багъалатыргъа юреннгендиле. Аны сохталарыны бири, Черкесскеде сурат галлереяны филиалыны тамадасы Тулпарланы Зухра айтханнга кёре, сабийле Кемал Нанашевични тёгерегине, чибинле балгъа джыйылгъанча, джыйылыб къала эдиле. Этиканы, эстетиканы юслеринден биринчи ушакъла да ол устазны тёгеренгинде башлагъандыла.
Хасан улу таймаздан билимин ёсдюрюрге тырмашыб тургъанды. Онглу педагогла, тарихчиле, краеведле, биологла бла таймаздан къагъыт джюрютгени да ол затха шагъатлыкъды. Ол кеси алим, политик болмаса да, кёб ашхы алимни, политикни, мюлк башчыны, юристни, устазны, врачны ёсдюргенди.
Ачы джазыўу, кёрген къыынлыгъы аны замансыз саўлугъундан айырадыла. 1975 джылдан 1985 джылгъа дери ол къыйын аўруб тургъанды. 1985 джыл дуниядан кетгенди. Аны Ючкёкенде асырагъандыла.
Хасанланы Нанашны джашы Кемал керти дуниягъа кетгенликге, аны огъурлу ишлери къалгъандыла. Аны билгенле, аны таныгъанла аны атын сый бла сагъынадыла. Башында чертгенибизча, аны къагъытлары республикан тарих-культура эмда табигъат музейни-заповедникни архив фондуна тюшгендиле. Музейни къуллукъчулары ан таныгъанладан, аны бла письмо джюрютгенледен аны юсюнден материалла джибереликлерин, ол джазгъан письмоланы табдырлыкъларын тилейдиле.
…Заман хатерсизди. Бу дунияда киши да къаллыкъ тюлдю. Алай болса да джашагъан джашаўун керти адамча джашаб, сый бла ёлюрге кимни да къолундан толу келликди.
Материалы и фото предоставлены представителями рода Хасановых
Комментариев нет