Расширенный поиск
28 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Чомарт къонакъ юй иесин сыйлар.
  • Айтханы чапыракъдан ётмеген.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Билим ат болуб да чабар, къуш болуб да учар.
  • Адамны сабийин сюйген джюреги, бычакъча, джитиди.
  • Тойгъан джерге джети къайт.
  • Алтыннга тот къонмаз.
  • Джыланны къуйругъундан басарынг келсе, аны башы болгъанын унутма.
  • Юре билмеген ит, къонакъ келтирир.
  • Уллу айтханны этмеген – уллаймаз.
  • Аш берме да, къаш бер.
  • Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
  • Аш хазыр болса, иш харам болур.
  • Эте билген, этген этеди, эте билмеген, юретген этеди!
  • Кечеси – аяз, кюню – къыш, джарлы къаргъагъа бир аш тюш!
  • Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
  • Джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса.
  • Тил бла келеди джыр да.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Акъыллы – эл иеси, тели – эл баласы.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Адеби болмагъан къыз – тузсуз хант.
  • Харам къарнашдан, халал тенг ашхы.
  • Тилчиден кери бол.
  • Ашатыргъа иш – ашхы, ишлетирге аш – ашхы.
  • Адамны артындан къара сабан сюрме.
  • Тамчы таш тешер.
  • Кюн кёрмеген, кюн кёрсе, кюндюз чыракъ джандырыр.
  • Ач къалгъандан, кеч къалгъан къолай.
  • Кёл ашады да, кеси ашады.
  • Айырылмаз джууугъунга, унутмаз сёзню айтма.
  • Арбаз сайлама да, хоншу сайла.
  • Чыкълы кюнде чыкъмагъан, чыкъса къуру кирмеген.
  • Ач – эснер, ат – кишнер.
  • Ач да бол, токъ да бол – намысынга бек бол.
  • От этилмеген джерден тютюн чыкъмайды.
  • Къайтырыкъ эшигинги, къаты уруб чыкъма.
  • Аллахдан тилесенг, кёб тиле.
  • Керти сёзге тёре джокъ.
  • Хазыр ашха – терен къашыкъ.
  • Ачыкъ джюрекге джол – ачыкъ.
  • Рысхы джалгъанды: келген да этер, кетген да этер.
  • Къарнынг тойгъунчу аша да, белинг талгъынчы ишле.
  • Биреуню эскиси биреуге джангы болмайды.
  • Тыш элде солтан болгъандан эсе, кесинги элде олтан болгъан игиди!
  • Джарлыны тону джаз битер.
  • Урама да – ёледи, сатама да – келеди.
  • Таула не мийик болсала да, аууш табылыр.
  • Эшекни не къадар тюйсенг да, ат болмаз.
  • Къыз чыгъаргъан – къызыл къымжа.

Ташлы-Талагъа 90 жыл

26.03.2018 0 3078  Темукуланы А.
Къабарты-Малкъарны эм ариў эллеринден бирине Шимал Осетия-Аланияны къатында орналгъан Ташлы-Тала саналады. Ары барыр ючюн, къоншу республикадан да ётереге тюшеди. Огъары-Жемталаны жаны бла баргъан жолу ўа осалды. Эл тюз жерде орналгъанлыкъгъа, тёгерегин къаяла къуршалайдыла. Тенгизден 1119 мерт бийикдеди. Къатында Хазнидон, Фастаргонадон эм Лахумедон атлы суўла бардыла. 

Эл Ташлы-Тала деген аты бла 1920-чы жыллада къуралгъанды. Ары дери Темиркъанланы деп айтылгъанды. Тарыхы да Темиркъанланы, дагъыда Басиатны туўдукълары Айдаболланы, Жанхотланы эм Абайланы тукъумлары бла байламлыды. 

XVII ёмюрню ахырында Темиркъанланы бир къаўуму Огъары Малкъардан Дюгерге кёчген эдиле. Экинчи ёмюрню аллында ўа Ташлы-Таланы тийресинде тохтап, эл къурагъандыла. Биргелерине алагъа къуллукъ этген, къаўум дюгерли да кёчгенди. XIX ёмюрню аллында ўа Темиркъан тукъумну адамлары Кюнлюмде жерлерин да тас этмегенлей, бу аўузгъа келип жашаў этип башлагъандыла. Юйлерин а Хызны-суўну жагъасында орнатхандыла.

Кеслери да биринчи заманда Малкъарны тёресини оноўу бла жашаў этгендиле. Алай, Ташлы-Тала узакъда болуп, ары терк-терк бара турургъа онг болмагъаны ючюн, Малкъар тёре Кайсын-Анзоровский элни оноўу бла жашаргъа эркинлик береди. 

Алай, Темиркъан элни адамлары барысыда таўбийле болуп, къара иш бла кюреширге ыразы болмайдыла. Аны ючюн къоншулукъда жашагъан къабартылыла бла дюгерлилеге чабыўлукъ этип, малларын сюргенлей турадыла. Ол заманда аллай жумуш айыплыгъа да саналмагъанды. Алай, аз-аздан эл башха жерледен келген уруўчулагъа баш кечиндирген жер болуп къалады. Аны ючюн, ол тёгерекни таматалырыны оноўу бла Темиркъанлада жашагъанланы къыстагъан эдиле. Алай, не заманда да анда жашаў этгенле болгъандыла. Аны ючюн Темиркъан элни биринчи Верхне-Кожаковскийге ызы бла Лескенни администрациясына кёчюрген эдиле.


1915 жылда ўа эллилени кёбюсю Малкъаргъа, Догуатха, Къайсын-Анзоровскийге бла Лескеннге кёчгендиле. 1917-чи жылда андан 4 юйюр болуп 23 адам жашагъанды. 1928 жылда къыралда бардырылгъан тюрлениўле ючюн Темиркъанланы, башха таўбийленича Къабарты-Малкъар Автономия Округдан кёчюредиле. Ызы бла Огъары Малкъарда жашагъан 100-ден аслам юйюрню Ташлы-Талагъа кёчюрюрге оноў этиледи. Алай ары 64-сю баргъан эди. Бираздан Настуланы Ю. атлы колхоз да къуралады. 

Элни жашаўу да иги болады. 1942-чи жылда айный тургъан элни тынчлыгъын Уллу Ата журт уруш бузады. Ташлы-Талачы жашла да туўгъан жерлерин къоруўларгъа урушха кетедиле. Кавказда сермешле баргъанда уа Къабарты-Малкъарда душманны аягъы басмай къалгъан жангыз бу эл болгъанды. Ол кезиўде мында аскерчилени 37-чи бёлюмлери эм бирикген партизан къаўум тургъандыла. Эллиле аскерчилеге себеплик этип, хар юйюрде да бир къаўумун жашатхандыла. Сараккуланы Шама Магомедовични юйюнде ўа штаб болгъанды. Анда таўлу тиширыўла сермешледе жаралы болгъан аскерчилени багъып, аякъ юслерине салып тургъандыла. 

Урушну аллында элде 250-ден аслам адам жашагъанды. Аладан 68 жаш урушха кетген эдиле. Ол кезиўде элде къалгъан къартла, тиширыўла, сабийле да туўгъан журтну жаўдан сакълар ючюн, къолларындан келгенни аямагъандыла. Фронтда болгъанлагъа азыкъ, кийимле хазырлагъандан сора да, уруш Шимал Кавказгъа жетгенде 100-120-дан аслам адам Нальчик шахарны бла Прохладныйни тёгерегинде бардырылгъан ишлеге себеплик этгендиле. Аланы санында Габоланы Мариямны, Эристаланы Ариўатны, Шуанланы Кёккёзню эм башхаланы энчи белгилерчады. Аны бла чекленмей, 37-чи Армияны 116-чи инженер батальону бла эллиле душманны огъундан къормакъагъанлай, элден 10 км узакъда болгъан фанера заводха дери агъач аўдурургъа болушхандыла. Ол жумуш аскерчилеге Хазнидон тарладан урушха керекли техниканы чыгъарып, Кавказ хребетге итиннген фашистлени къоруўларгъа амал этгенди. Аскерчилеге аллай себеплик этгенлени санында Байсыланы Юсюп, Исмайыл, Хадижат, Габоланы Кучук, Занибекланы Харун, Алтуўланы Майрыш, Гузийланы Халимат, Сараккуланы Фатимат, Эристаўланы Ариўат, Болатланы Суфьян, Илистинланы Мухуржан, Гумаланы Айшат, эм сабийле Эристаланы Али, Байсыланы Магомет болгъандыла. 


1944-чю жылда 8-чи мартда ўа башха таўлу эллегеча Ташлы-Талачылагъа да кёчгюнчюлюкню азабын сынаргъа тюшеди. Элни кёчюргенден сора властьны эркинлиги бла анда ишленнген юйлени бузаргъа эркинлик берилген эди. Къоншу элледе жашагъанла ишленнген мекямланы чачып, юй харакетлерин да къолгъа жыйгъандыла. Талай замандан а фанера заводха ишчиле керек болуп, элге адамла келип башлайдыла. Аны ючюн таўлула къайтханда, анда жашаў этгенледен кеслерини жерлерин сатып алыргъа тюшгенди. 


Туўгъан журтларындан зорлукъ бла къысталгъан таўлуланы жаралы не ачы болсала да, бетлерин тас этмегендиле. Къум тюзледе жашаўлары бек къыйын болгъанлыкъгъа, ишге, намысха къатды болгъанлары туўрады. Къазахстанда комбайнёр болуп иги ишлегени ючюн, Токъуланы Осман Ленинни орденине тийишли болгъан эди. Дагъыда «За самоотверженный труд в Великой отечественной войне 1941-1945гг.» деген майдал бла Гузийланы Жамал, Хадижат, Байсыланы Магомед, Сараккуланы Ортабай, Къазийланы Ахмадия, Махай саўгъаланнган эдиле. 

1957-чи жылда туўгъан жерлерине къайтыргъа эркинлик берилгенде, Ташлы-Талачыла да кеслерини эллерине келедиле. Андан эл айнып, аякъ юсюне тура башлайды. Ол жылдан окъуна элде школ ишленип башлайды. 1960-да уа Маданият юй орналады. Тынч-тынч элге суў, чыракъ, газ да тартылады. 

Къара ишден не заманда да къачмагъан адамла колхозда ишлеп, республиканы атын игилик бла айтдырып тургъандыла. Аллай инсанланы санында, кеси заманларында колхозну председателлери болуп тургъанланы да белгилерчады. Аладан бири Настуланы Далхатды, партизан къаўўмну келечиси да болуп тургъанды. 1943 жылда душманны къолундан жоюлгъан эди. РСФСР-ни Президиўмуну баш Советини оноў бла 1965 жылда урушну кезиўюнде этген жигитлиги ючюн «За отвагу» деген орденнген тийишли болгъанды. 

Дагъыда Таўкенланы Ахмат, будай, эт-сют ашарыкъланы берилген мардасындан кёп этгени ючюн, 1961 жылда колхозну республикада биринчи жерге чыгъарып Ленинни орденине тийишли болады. Занибекланы Харун да хар заманда да иги жетишимле кёргюзтюп тургъаны ючюн «Знак почета» бла «100 лет со дня рождения В.И.Ленина» деген майдалла бла саўгъаланнган эди. Эристайланы Али а «За трудовую доблесть» деген орденнге тийишли болгъанды. Аны оноўу бла Лескенде малчылыкъ бла кюрешгенлеге эки къатлы юй ишленнген эди. Уазикланы Шамил да будайны, этни берилген мардадан кёп этген жетишмлери ючюн «Знак почета» деген орден бла саўгъаланнганды. Элде малла тутхан уллу комплексни проектин къурагъан автор болгъанды. Алтуўланы Къази а эм жаш председатель болгъан эсе да, элинде атын махтаў бла айтдыргъан инсанладан бири болгъанды. Аны хайыры бла «Победа» колхозда жашил бурчакъны (къудору) эм башха битимлени ёсдюрюўде иги жетишимлеге жетген эдиле.
 
Колхозда ишлеген адамланы санында тюрлю-тюрлю орденлеге тийишли болгъанла да аз тюйюлдюле. Гузийланы-Байсыланы Халиматны нартюх жыйгъан бригадасы бир гектардан 105 центнер нартюх алып битеусоюз рекордну этген эди. Аны себепли Халимат ЦККПСС-ни биринчи секретары Никита Хрущевну XXI съездини докладында белгиленнген эди. Таўлу тиширыў ВЛКСМ-ни XIV- съездини келечиси болгъанды. «За трудовую доблесть» деген орден бла да саўгъаланнганды.

Цаколаны Мустафа ўа, Уллу Ата журт урушну ветераны, Александр Невский атлы эки орденни кавалери, кёп жылланы элни советини председатели болуп, элни айныўуна улу къыйын салгъанды. Байсыланы Магомед эм иги механизаторладан бири болуп «За освоение целины и залежных земель» деген майдал бла саўгъанланнган эди. Ишден кетгенинден сора да, жаш механизаторлагъа болушлукъ этип тургъанды. Къазийланы Ахмадия да «За освоение целины и залежных земель» деген майдалгъа тийишли болгъан эди. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора 30 жылны колхозда тамата къойчу болуп тургъанды. Иги жетишимлери ючюн «За трудовую доблесть» майдал бла саўгъаланнган эди. Сараккуланы Шам а колхозну баш къойчусу болуп тургъанды. 1962 жылда малларыны саны 100 аслам болгъаны ючюн ВДНХ-ни алтын майдалына тийишли болады. Токъумаланы Юсюп къойчулукъда иги жетишимлеге жетип 3-чю даражалы «Орден Трудовой Славы» бла саўгъаланнганды. 

Элде билим бериўге да уллу эс бурулгъанды. Биринчи школ 1928-чи жылда ачылгъан эди, устазла ўа Къарчаланы М. бла Гадийланы Матгери болгъандыла. Ол 1944-чю жылгъа дери ишлегенди. 1956-чы жылда окъуна къаўум адам артха эллерине къайтханларында сора, школ да ишин башлайды. Анда сегиз класс билим бергенлери себепли, биринчи школну бошагъанла 1963 жылда болгъандыла. Кёчгюнчюлюкден къайтхан жыллада школну директору къабартылы Пхибихов Хажомар болгъанды. Биринчи устазла да элге келип окъута эдиле. Аланы санында Расторгуева Зинаида, Курилова Прасковья, Дрыгина Валентина, Абрамова Шифро, Кабалоева Хабидит, Тёппеланы Назир, Гайланы Тагиб, Керефова Нюся, Таппасханланы Байдуллах эмда башхала болгъандыла. 

Бираздан а школну директору Тёппеланы Назир болады. Мектепде он класс билим берип башлайдыла. 1963-чю жылдан бери школну таўусханланы саны 1000-ден атлагъанды. 2009 жылдан башлап Огъары Лескенни сабийлери да Ташлы-Таланы школуна келип билим аладыла.

28-чи марта 2014 жылда ўа элде амбулатория ачылгъанды. Бюгюнлюкде анда терапевт, педиатр, процедурный, прививочный, гинекология, физио, лаборатория кабинетле да бардыла. Анга башчылыкъ этген а Цаколаны Алийни жашы Тахирди. Ол бу сферада 1976 жылдан бери ишлейди. Кёп саўсузну багъып, аякъ юсюне салгъан врачха элде ыспас этмеген жокъду. 2009 жылда ўа «Заслуженный работник здравоохранения Кабардино-Балкарской Республики» деген сыйлы атха тийишли болгъанды. Аны бла чекленмей Тахир Алиевич Ташлы-Таланы волейболдан жаш командасыны баш тренериди. 

2015 жылда ўа Алтуўланы Хызырны хайыры бла элде биринчи спорт комплекс ачылгъанды. Къарачай-Черкес къырал университетни спорт факультетин, ызы бла ўа аспирантурасын да жетишимли бошап келген уланны элинде аллай комплекс къураргъа мураты уллу болгъанды. Талай замандан а спонсорланы себеплиги бла эки къатлы, жангы спорт комплексни эшиклерин ачаргъа онг болгъанды. Бюгюнлюкде ол кеси сабийлени эркин тутушуўдан юйретеди. Жашчыкъла ўа алыкъына кёп кюрешмей эселе да, иги жетишимлеге жетедиле. Район, республика эм битеуроссей турнирлеге тири къатышадыла. Алчы жерлеге тийишли болуп тургъанларын а энчи белгилерчады.

Жыр айта билген, эжиў эте билген да керти хунерликди. Культура жаш тёлюню тюз жолгъа салыргъа болушханы да баямды. Ташлы-Талада да жыргъа уста болгъанла аз тюйюлдюле. Бюгюнлюкде «Ийнар» жыр къаўумну республикада, андан тышында да таныгъанла да кёпдюле. Къаўумну солисти ўа КъМР-ни Культурасыны сыйлы къуллукъчусу Гузийланы Тахирди.

«Ийнар» къаўум къарачай-малкъар миллетни культурасыны айнытыўуна уллу къыйын салады. Ала халкъыбызны ата-бабаладан келген, миллетни ариў адетлерин, тёрелерин, жигитлерин, нартларын танытхан жырланы жангыртып айтадыла. Жыл сайын да аллай нарт, тарых жырларына кёре аламат видеоклипле да жарашдырадыла. 

Андан сора да Байсыланы Артурну белгилерчады. Ол жаш адам эсе да, кёп тюрлю фестиваллада, байрамлада да сыйлы къонакъды. «Урал-моно» деген Уфада тюрк миллетлени жаш тёлюсюню арасында бардырылгъан халкъла аралы музыкалы фестивальда къаўумлары бла «Минги таў» деген жырны айтып, алчы жерге тийишли болгъандыла. 

Ташлы-Тала огъурлу адамларындан, тамаша табийгъатындан сора да «Зори Кавказа» деген турбаза бла да белгилиди. Ол бийик къаяланы къатында, Хазнидон суўну жагъасында орналгъанды. Элден юч километр узакъдады. 1975-чи жылдан бери ишлейди. Анча заманны ичинде бери саўлай Россейден кёп къонакъ келип, ариў табийгъатны арасында, таза хаўасыны, татлы суўуну хайыры бла саўлукъларын къайтышдыргъандыла. Дагъыда жыл сайын жаз башында бери башха республикаладан да окъуўчула солургъа келедиле.

Дагъыда турбазада отдан сакълаўчу депо къуралгъанды. Бюгюнлюкде ол республикада аллай биринчиди. Анда отдан сакълаўгъа керекли техника да, ол ишни уста билген, кеси ыразылыкълары бла келген адамла да бардыла. Аны себепли, отдан къоркъуў болса адамлагъа болушлукъ 20 минутну ичинде жетерикди. Белгилерге тийишлиди, ол жыйылгъан къаўум Шимал-Кавказ федерал округда кеси ыразылыкълары бла къуралгъан командаланы арасында бардырылгъан эришиўледе биринчи жерни алгъандыла.

2016 жылда 27 январда ўа элге суў тартылып, кёп заманланы болуп тургъан проблема кетгенди. Биринчи кере бери суў 1982 жылда тартылгъанлыкъгъа, шаўдандан болмагъанды, аны ючюн жаўунла жаўсала кранладан кир суў чыгъа эди. 

Жангы водопроводну энчилиги недеди дегенде ол кеси аллына келгени себепли токну ашамайды. Кеси да таза шаўдандан келген суўду. Ол элге дери жетер ючюн 13 км жол салгъандыла, анга къыралны ахчасындан 15 млн сом берилгенди. Ол «Таза суў» деген программаны чеклеринде бардырылгъанды. Аны себепли тамаша табийгъаты, таза хаўасы болгъан элни энди хар юйюрюне да татыўлу шаўдан суў келеди. 

Темукуланы Амина,
Нальчик
 
 
   

(Голосов: 1, Рейтинг: 1)

  • Нравится

Комментариев нет