Расширенный поиск
20 Мая  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
  • Рысхы – насыбха къор.
  • Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
  • Къартха ушагъан джаш – акъыллы, джашха ушагъан къарт – тели.
  • Байны оноуу, джарлыгъа джарамаз.
  • Элиб деген, элге болушур.
  • Тулпарлыкъ, билекден тюл – джюрекден.
  • Сютню башын джалагъан къутулур, тюбюн ичген тутулур.
  • Джуртун къоругъан озар.
  • Кийимни бичсенг, кенг бич, тар этген къыйын тюлдю.
  • Къарт бла баш аша, джаш бла аякъ аша.
  • Чалманны аллы къалай башланса, арты да алай барады.
  • Таукел къуру къалмаз.
  • Ачны эсинде – аш.
  • Нарт сёз къарт болмаз.
  • Уллу сёзде уят джокъ.
  • Алим болгъандан эсе, адам болгъан къыйынды.
  • Биреуню тёрюнден, кесинги эшик артынг игиди.
  • Хата – гитчеден.
  • Тюз сёз баргъан сууну тыяр.
  • Аз сёлеш, кёб ишле.
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Бастасын ашагъан, хантусун да ичер.
  • Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
  • Чомарт къонакъ юй иесин сыйлар.
  • Азыгъы аз, алгъа къабар, аты аман, алгъа чабар.
  • Чакъырылмагъан джерге барма, чакъырылгъан джерден къалма.
  • Халкъны джырын джырласанг, халкъ санга эжиу этер.
  • Ашха уста, юйюнде болсун
  • Эки элинги тыйсанг, джети элде махталырса.
  • Тил бла келеди джыр да.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Ётген ёмюр – акъгъан суу.
  • Тилсиз миллет джокъ болур.
  • Къайтырыкъ эшигинги, къаты уруб чыкъма.
  • Аш кетер да бет къалыр.
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Окъдан джара эртде-кеч болса да бителир, сёз джара, ёмюрге къалыр.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Тёзген – тёш ашар!
  • Джан саулукъ бермей, сан саулукъ бермезсе.
  • Этек чакъмакълары баш джаргъан, сёлешген сёзлери таш джаргъан.
  • Уллу атлама – абынырса, уллу къабма – къарылырса.
  • Къонагъынгы артмагъын алма да, алгъышын ал.
  • Мухар, кеси тойса да, кёзю тоймаз.
  • Игини сыйлагъан адетди.
  • Мени джылытмагъан кюн, меннге тиймесин!
  • Адам бла мюлк юлешмеген эсенг, ол адамны билиб бошагъанма, деб кесинги алдама.
  • Арпа, будай – ащды, алтын, кюмюш а – ташды.
  • Джети тилни билген джети кишиди.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 4724  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет