Расширенный поиск
28 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Ичимден чыкъды хата, къайры барайым сата?
  • Терек ауса, отунчу – кёб.
  • Эшекге миннген – биринчи айыб, андан джыгъылгъан – экинчи айыб.
  • Кюлме джашха – келир башха.
  • Атлыны кёрсе, джаяуну буту талыр.
  • Окъуусуз билим – джокъ, билимсиз кюнюнг – джокъ.
  • Эки ойлашыб, бир сёлешген.
  • Къуллукъчума, деб махтанма, къуллукъ – хаух джамчыды!
  • Аз сёлешген, къайгъысыз турур.
  • Бир абыннган – минг сюрюнюр.
  • Билим ат болуб да чабар, къуш болуб да учар.
  • Тюзлюк тас болмайды.
  • Аджаллыгъа окъсуз шкок атылыр.
  • Адеб базарда сатылмаз.
  • Хар зат кесини орнуна иги.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Къар – келтирди, суу – элтди.
  • Этек чакъмакълары баш джаргъан, сёлешген сёзлери таш джаргъан.
  • Сыфатында болмагъаны, суратында болмаз.
  • Аякъларынгы джууургъанынга кёре узат.
  • Иги – алгъыш этер, аман – къаргъыш этер.
  • Азыкъ аз болса, эртде орун сал.
  • Тил джюрекге джол ишлейди.
  • Эки итни арасына сюек атма, эки адамны арасында сёз чыгъарма.
  • Махтаннган къыз, тойда джукълар.
  • Кирсизни – саны таза, халалны – къаны таза.
  • Эртде тургъан бла эртде юйленнген сокъуранмаз.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Хунаны тюбюн къазсанг, юсюнге ауар.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
  • Миллетни бойну – базыкъ, аны бла кюрешген – джазыкъ.
  • Джангыз торгъай джырламаз.
  • Ашхы атаны – джашы ашхы, ашхы ананы – къызы ашхы.
  • Билимден уллу байлыкъ джокъду.
  • Рысхы – насыбха къор.
  • Биреуге кёлтюрген таягъынг, кесинги башынга урур.
  • Кенгеш болса, уруш болмаз.
  • Термилгенинги табмазса, кюлгенинге тюберсе.
  • Уллу къазанда бишген эт, чий къалмаз.
  • Намысы джокъну – дуниясы джокъ.
  • Адамны сабийин сюйген джюреги, бычакъча, джитиди.
  • Биреуню эскиси биреуге джангы болмайды.
  • Урунуу – насыбны анасы.
  • Бетинги сатма, малынгы сат.
  • Иги болса, тамадама – махтау, аман болса, меннге – айыб.
  • Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
  • Ашха уста, юйюнде болсун
  • Игиге айтсанг – билир, аманнга айтсанг – кюлюр.

СЕМЕНОВ КАЛТУР (~1750 - 1850)

18.06.2004 0 7290

 

Про одного из знаменитых певцов-импровизаторов Семенове Калтуре мы, к сожалению, знаем не много. Однако народная память сохранила до наших дней удивительные по содержанию и стилю песни, некоторые импровизации, описание жизненных случаев, переполненных порозительно яркой сатирой и юмором. Все это свидетельствует о большом таланте, образности и глубокомыслии автора, о его почете в своем народе. Произведения Калтура самые ранние сохранившиеся письменные труды в истории карачаево-балкарской литературы. 

Калтур родился в обычной горской семье в старинном ауле Учкулан. С детских лет пас овец, помогал по хозяйству своей семье. Про него люди говорили: "Он без труда ловит отбившуюся от отары овцу. Очень энергичный, отзывчивый и остроумный юноша. Выносливый и ловкий Калтур по стрельбе из лука, в тутуше (национальной борьбе), на скачках и джигитовке Калтур всегда занимает первые места".

Он активно проявлял себя и в народных празднествах (той), был заводилой в любой компании. Из-за того, что Калтур без труда залезал по веревке, смазанной маслом, хорошо пел и был веселым и шутливым человеком, ему часто предоставляли слово и с удовольствием слушали его пожелания и песни собственного сочинения.

Калтур (его помнят еще и по другому имени - Хиджи) был женат трижды. Во время эпидемии чумы 1808-1811 гг., унесшей жизни многих карачаевцев, Калтур потерял жену и шестерых детей. Позже Калтур женился на Батчаевой Хаммес, которая была моложе его в два раза. Она родила ему четырех сыновей: Омар- Хаджи, Осман-Хаджи, Окуб-Хаджи и Зеке. Калтур - прапрадед Исмаила Семенова. 

(Перевод предисловия Риммы Ортабаевой в книге "Къалтур", издательство КЧГУ, Карачаевск, 2003)

 

Алгъыш

Боза аякъ, сыра аякъ!
Джалбарайыкъ, арагъа салайыкъ!
Игиликден юлюш алайыкъ.
Аманлыкъдан кенгде къалайыкъ!

Игилик деген бизни юсюбюзден
Кетмесин!
Аманлыкъ деген, артыбыздан къуууб
Джетмесин!
.....
Кийген кийими кеклю болсун,
Акълы болсун!
Адамла бла джарашыу болсун,
Татлы болсун!

Атлылар ойнар арбазы
Болсун!
Бугъала бишер къазаны
Болсун!
Къатында джууукъ базары
Болсун!
Этеги - дженги кенг
Болсун!
Игилеге, ашхылагъа тенг
Болсун!
Сюрген сабаны битимли
Болсун!
Келинчик кеси этимли
Болсун!

Иги келин юйге келсе,
Ийнени ийнек этер...
Юй этер...
Аман келин юйге келсе, юйюнгю
Тюб этер.

Бутун буруб олтурсун!
Бутлай урчукъ толтурсун!
Къайын анасына аман
Болса уа -
Бурула, джылай
Олтурсун!
Ал табханы, таракъчы
Болсун!
Экинчиси, таякъчы
Болсун!
Тюй бюртюк кибик
Юресин!
Ашхы муратына
Тюбесин!


Къалтур, санга ышанады Къарачай

- Къалтур, санга ышанады
  Къарачай.
- Ышаннгылы болалсам эд,
  Мен алай...

- Къалтур, сезюнг болмаучан эд
  Экили?-
- Сезюм бирди! Мен билеме
  Кесими:

  Тау артында менден онглу
  Барды бир джаш.
  Аны элтселе, болаллыкъды
  Кимден да баш.

- Нек къоркъаса, Къалтур, андан
  Сен быллай бир?
- Мен айтайым, айтылгъандан
  Сен хапар бил:

  "Къызбайлыкъ этмеген
  Батырлыкъ да этмез ".
  Ол келсе, Къалтургъа
  Биринчилик джетмез:

  Мен къачхан кийикни
  Къалай ура эсем,
  Ол учхан чыпчыкъы
  Алан уралады.

 

Къартла, махтау!

Къартла! Махтау
Тёрюгюзге!
Джукъ келмесин
Кёлюгюзге.
Юйде болуб
Атагъанем
Муну сизге.
Муну къазан
Этигиз да-
Буюругъуз!
Андан къыйын
Иш тюшмесин
Элигизге!

 

Къонакъ болсанг

Къонакъ болсанг, эт сен алай:
Аз джукъла да, аслам сагъай

Дагъыда бир айтырыгъым -
Ал эсинге:
Къонакъбайны эшигини
Безгисине

Тынгы табдыр: "Хырт!" - деб ары,
"Хырт!" - деб бери
Джюрюб турма; бир эшикге,
Бир ичкери.

Эслеб селеш. Сакъ тынгла,
Айтылгъаннга.
Тер излеме, орун бермеселе
Санга.

Кеб да къалма. Ашыгъыб да
Кетме чыгъыб;
Селешсенг а, селеш, сезюнг
Сезню джыгъыб.

 

Мен баргъан эдим Дууут элине

Мен баргъан эдим Дууут элине
Кесим къонакъ болуб.
Къызланы барын алландыргъан эдим,
Табсиз омакъ болуб.

Мен къонакъбайда олтургъан эдим,
Тебен къууушха.
Кире да чыгъа айланадыла
Къызла джумушха.

Бир къыз кирди да, ол кезюн манга
Къаратыб кетди.
Экинчи къыз а, ол мени тамам
Джаратыб кетди.

Ючюнчю кириб, джукъ да сагъынмай,
Уялыб кетди.
Тертюнчю кириб, айтыргъа базмай,
Къыйналыб кетди.

Бешинчи кирди да, ол къашларымы
Сылаб кетди.
Алтынчы кирди да: "Мени алмайса!" - деб,
Джылаб кетди.

Джетинчи кирди да, чыгъаргъа унамай,
Даулашхан этди.
Сора бир тенгим, къууушда къоймай
Мени алыб кетди.

 

Саламым бла къууугъум

- Саламым бла къууугъум.
Кесиме ушагъан джууугъум?
Келе тур, къалмай эриниб.
Сууутма мени тёрюмю!

Саламым бла къууугъум!
Кесиме ушагъан джууугъум!
Теке териден тулугъум!
Кесинг кибикди къылыгъым.
Эчки териден гыбытым:
Ариу джашаргъа умутум.

 

Тентек болса да


Айланч болса да
Джолну барлыкъма.
Тентек болса да
Къызны аллыкъма.

Къурмачдан эсе,
Къууут игиди.
Айрандан эсе,
Джууурт игиди.

 

Чалкъычыла

Бизни да тамадабыз - кичибиз
Барды аллыбызда ишибиз.
Къоркъма, хомух, ойнай - кюле
Ишле этербиз.
Бау аллында аракъ - аракъ
Тишле этербиз.

Къыш аманды къылыч кибик
"Шып!" - деб джетер.
Аш болмаса, малыбызны
Алыб кетер.

Сен айтханча болса:
Къабланлача
Къайырылышырбыз.
Гыр - мыр болуб, мычымайын
Айырылышырбыз.

Мен айтханча этсек, кеб тюйюлбюз -
Тертеубюз.
Алгъышдача, зсен къачха
Джетербиз.
Къууанч эте, юйюбюзге
Кетербиз...

(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет