Расширенный поиск
6 Мая  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Мухар, кеси тойса да, кёзю тоймаз.
  • Билген билмегенни юретген адетди.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Къошда джокъгъа – юлюш джокъ.
  • Атлыны кёрсе, джаяуну буту талыр.
  • Кесине оноу эте билмеген, халкъына да эте билмез.
  • Эки къатын алгъанны къулагъы тынгнгаймаз.
  • Ёлюр джаннга, ёкюл джокъ.
  • Ауругъанны сау билмез, ач къарынны токъ билмез.
  • Тау башында, тау болмаз, джангыз терек, бау болмаз.
  • Адамны адамлыгъы къыйынлыкъда айгъакъланады.
  • Кюн – узун, ёмюр – къысха.
  • Чабар ат – джетген къыз.
  • Aдам боллукъ, сыфатындан белгили.
  • Билмегенинги, билгеннге сор.
  • Орундукъ тюбюнде атылсам да, орта джиликме, де да айлан.
  • Тёгюлген тюгел джыйылмайды.
  • Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма.
  • Этим кетсе да, сюегим къалыр.
  • Къыз келсе, джумуш эте келеди, къатын келсе, ушакъ эте келеди.
  • Окъугъан озар, окъумагъан тозар.
  • Ач, тоймам, дейди, тойгъан, ач болмам, дейди.
  • Аууздан келген, къолдан келсе, ким да патчах болур эди.
  • Бал чибинни ургъаны – ачы, балы – татлы.
  • Къонагъынгы артмагъын алма да, алгъышын ал.
  • Хунаны тюбюн къазсанг, юсюнге ауар.
  • Сакъламагъан затынга джолукъсанг, не бек къууанаса, не бек ачыйса.
  • Юй кюйдю да, кюйюз чыкъды, ортасындан тюйюш чыкъды.
  • Адамны сыфатына къарама, сёзюне къара.
  • Къралынгы – душмандан, башынгы от бла суудан сакъла.
  • Ургъан суудан башынгы сакъла.
  • Мухарны эси – ашарыкъда.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Аз айтсам, кёб ангылагъыз.
  • Ач къарынны, токъ билмез
  • Акъылсызны джууукъгъа алма, акъыллыны кенгнге салма.
  • Къыз чыгъаргъан – къызыл къымжа.
  • Аджашхан тёгерек айланыр.
  • Ачыкъ джюрекге джол – ачыкъ.
  • Къарны аманнга къазан такъдырма, къолу аманнга от джакъдырма.
  • Ёксюзню тилеги къабыл болур.
  • Тулпарлыкъ, билекден тюл – джюрекден.
  • Джиби бир къат джетмей эди да, эки къат тарта эди.
  • Ётюрюк хапар аякъ тюбю бла джюрюйдю.
  • Тюз сёз баргъан сууну тыяр.
  • Ашда – бёрю, ишде – ёлю.
  • Акъыллы – эл иеси, тели – эл баласы.
  • Ариу сёзде ауруу джокъ.
  • Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
  • Адебсиз адам – джюгенсиз ат.

Заманда ызын къоялгъан

15.08.2015 0 5061  Хатуев Р.

Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти
Байрамукъланы Фатима

Джыйырма джылны мындан алгъа Москвада джаш джазыучуланы IX-чу Бютеусоюз джыйылыууна уллу конкурс баджарылады. Аны тёреси СССР-ни Джазыучуларыны союзуну правлениеси бла ВЛКСМ-ни Ара Комитетини членлеринден къуралады. Ол конкурсдан ётюб, 1989-чу джылны джайында адабият форумгъа 15 союз республикадан 300 литератор тюшеди. Аланы ичинде бютеу Къарачай-Черкесиядан – къуп-къуру бир ахлубуз. Ол да – Байрамукъланы Ибрагимни къызы Фатима.

Аты анда белгиленнгинчи, орус тилге кёчюрюлген (Н. Скребов, Г. Фатеев, И. Елисеев, д.а.к. башхаланы къыйынлары бла) назмуларыны юсю бла кесин Шимал Кавказгъа билдирген эди. Ол кёзюуге чыгъармалары «Дон» журналда, Ставрополь крайны джаш поэтлерини «Земное ядро» деген джыйым китабында, кесини энчи китабы (орус тилде «Семь дорог любви», 1985) басмаланнган эдиле. Аны бла къалмай, «Литературная Россия» деген ара газетни юсю бла джарыкъ фахмусу бла бютеу къралыбызны джазыучуларын танышдырады.

Андан бери талай бир китабы басмадан чыкъгъанды (къарачайча «Кеч тюбешиу», «Кюн бешик», орусча «Небо зовет меня сестрой»).

Адабият джолуну ал сюреминде джазгъан назмуларын да башха авторланы чыгъармалары бла къатышдырыргъа къыйынды. Лирика героюну джазыуу, тини да табигъат бла бирди. Андан айырылыб, энчи джашауу болмагъанча, болмазча да кёрюнеди. Фатиманы 1971-чи джыл джазгъан тизгинлерине эс бёлейик:

/.../ Мен – къарылгъач... Джаз керекди,
Къууанч эте, учар ючюн.
/.../ Мен а – гюлчюк, назик гюлчюк,
Чагъар ючюн, джылыу керек.
/.../ Мен а – гитче шоркъа суучукъ,
Джырын юзмей, сеннге элтген.

Ол назмудан сора юч джыл озуб джазгъанындан: «сюе эсенг, джашил нарат болайым», «излей эсенг, къайын терек болайым», «керек эсе, уллу кюрюч болайым»...
Джуртубузну сейир табигъатындан сыфатлагъа (образ) бюгюн да таянады аны къаламы. Бегитеди, кёбейтеди, келлик назмучулагъа саугъа этеди...

Къарачай прозаны хазнасына да уллу юлюш къошханды Фатима – лирика миниатюрала, хапарла, повестле, д.а.к. башхала. Ала бла, мингджыллыкъ соруулагъа джууаб излей, ётдюреди адабият джолун Фатима. Ол сезгенден, лирика бла философияны арасындады поэтни тин уясы. Анда орналыб, «заман» деген затха эс бёлелмей туралмайды. Назмучубузну оюмларында ол кескин белгиленеди: «Заман ызын хар кимде да къоялгъанлыкъгъа, заманда ызын къоялгъан азды». Башха джерде: «Заман бла «ушакъ эте» билгенле, ала тюлмюдюле джашауда энчи ызларын къойгъанла?!» - дейди.

Литература джаны бла миллетибизни халына терен эс бёледи ол. Биринчи кере «Къарачай поэзияны антологиясы» 1965-чи джыл (Акъбайланы М., Байрамукъланы X., Къагъыйланы Н. джарашдырыб) Ставрополда чыкъгъан эди. Эки джыйырма джылгъа джазыучуларыбызны джангы тёлюсю, ёсюб, кесин халкъгъа билдиргени бла къалмай, адабият Минги Тауубузну башында джангы джулдузла джандыргъанды. Аланы бирсилери Къарачайны, Кавказны да чеклеринден узакъ кёрюннгендиле, тышында да махтау табхандыла.

Аланы эслеб, Фатима бла юй башчысы, белгили джазыучубуз Акъбайланы Азрет джангы антологияны джарашдырыугъа талай джылларын, къарыуларын, саулукъларын джойгъандыла. «Эльбрусоид» фондну (башчысы белгили меценат Тотуркъулланы Алий) болушлугъу бла 2006-чы джыл тарихибиздеги экинчи антология басмадан чыкъды. Ол ишни бютеу халкъыбыз, республиканы башчылары да, багъалатыб, уллу байрамлагъан эдиле. Аны окъугъан джаш назмучула, литературоведле, маданиятыбызны тинтген алимле халкъыбызны тин байлыгъыны иги кесегине тюберикдиле.

... Миллетибизни сталинчи-бериячы властъ сойгъан хапарын джазыб Фатима 1983-чю джыл башлагъан эди. Ол кёзюуде СССР-гe Андроповну «чекист» режими бийлик эте эди, бизни аманлагъан обкомну пленумундан да кёб заман ётмеген эди. Не махтау табарыкъ эди назмучу къызыбыз?!

Ол ачы азабны чекген, бусагъатха кёбюсю джашаудан кетген (Аллах рахмат этсин!) сыйлы къартларыбызны айтханларын джазыб башлагъан эди. Кюулени, документлени, фронтдан эмда фронтха ашырылгъан письмоланы, суратланы-картланы, джыйыб джарашдыра эди. Кёб тукъумну ахлуларыны юсюнденди ол материал – Абазалыланы, Акъбайланы, Баболаны, Бадахланы, Байрамкъулланы, Байчораланы, Батчаланы, Бердилени, Боташланы, Голаланы, Гочияланы, Гюрюкланы, Деккушланы, Дотдуланы, Ёзденлени, Ижаланы, Кёбеклени, Къанаматланы, Махаметлени, Орусланы, Семенлени, Темирджанланы, Темрезлени, Токъланы, Чотчаланы, Чочуланы, Шидакъланы, Хаджилени, Хапаланы, Хачирлени, Хубийлени, Элкъанланы, дагъыда башхаланы.

Бу иш бла кюрешген джети джылны ичине (1983-1990) къралыбызгъа джылыу урду, тарихибизни кертилигин ачыкъларгъа эркинлик берилди. Байрамукъланы къыз хазырлагъан экитомлукъ «Бушуу китаб» басмадан чыгъыб, халкъгъа джайылды (1991, 1997).

Аны бу китабын тарих-фольклор джаны бла, ишексиз да, илму эсгертмеге санаргъа боллукъду.

Фатиманы халкъ-джарыкълыкъ джумушлары басма ишлери бла чеклениб къалмайдыла. Къачан эсе да В.И. Ленин, «бютеу искусстволадан бизге эм магъаналы киноду», деген эди. Хар сёзю тюздю – кинематографияны юсю бла кёб миллетлени маданиятларын тюрлендиредиле. Аны сезиб, Байрамукъланы Фатима «Эльбрусоидни» видеостудиясыны къурамында белгили суратлау фильмлени, мультфильмлени ана тилге кёчюрюуню башлагъан эди. Аланы барысы да Къарачайгъа, Малкъаргъа да джетиб, халкъыбызда джайылады. Бу затны юсю бла Фатима кёб бюсюреу сёз эшитеди...

Къарачай илму-тинтиу институтну «Алан Эрмитаж» деген къарачай халкъ музейини къурамына къошулуб, аланы аякъ юсюне салыугъа кёб къыйынын къошханды...

Туугъан кюнюм... Ол исси кюн, августда...
Мени саулай джашауума къорлукъду.
Мен анамы, анам мени кёрген кюн!
Ол кёзюучюк джюрек тёрде турлукъду... -

деб окъуйбуз Фатиманы назумларыны биринде. Бир-бирледе, адамны туугъан кюнюню магъанысы уллуду, деген астрологла тюз айта болурламы, деген оюмгъа келесе. Сёз ючюн, бизни Фатима бла Наполеон бир кюн туугъандыла – августну 15-де. Экиси да патчахлыкъ тахтагъа джетгендиле: бизники – адабиятда, ол – политикада. Бизни назмучу къызыбыз бла Наполеонну андан сора да ушагъан шартлары барды – джигитлик маталлы джигерлик.

Хатууланы Рашид,
к.и.н., ученый-этнограф.
Къарачай. 2008. 14 авг.

Байрамукова Фатима Ибрагимовна - народный поэт Карачаево-Черкесии, заслуженный деятель культуры Карачаево-Черкесии, редактор и переводчик издательства "Эльбрусоид":

БИБЛИОГРАФИЯ

Энчи китаблары

Сюймекликни джети джолу: [назмула]. – Черкесск: Ставрополь китаб басманы Къарачай-Черкес бёлюмю, 1985. – 51 с. 
Кюн бешик: [назмула]. – Черкесск: Ставрополь китаб басманы Къарачай-Черкес бёлюмю, 1990. – 80 с. – (Джангкъылыч).
Небо назовет меня сестрой: [стихи]. – Москва: Молодая гвардия, 1990.
Бушуу китаб: [керти хапарла] 1-чи кесеги. – Черкесск: Научно-культурный центр «Истоки», 1991. – 200 с. : ил.
Бушуу китаб [керти хапарла]: 2-чи кесеги. – Черкесск: Къарачай-Черкес китаб басма, 1997. – 159 с. : ил.
Кеч тюбешиу: [назмула, балладала, хапарла, повесть]. – Москва: [Барс], 2005. – 464 с. 
Когда сердце горит от печали: [док. рассказы] // пер. с карачаев. А.-А. Байрамукова. – Москва: Московский Дом национальностей, 2008. – 359 с. : ил.
Джазыула: [повестле, хапарла, чам хапарла] Москва: Издательство «Эльбрусоид», 2013. – 575 с. : ил.
Джыйым китаблада

Танг джарыкъ: украин эмда къарачай авторланы чыгъармалары. – Черкесск: Ставрополь китаб басманы Къарачай-Черкес бёлюмю, 1977. – С. 34-35.
Тынгысыз джюрекле. – Черкесск, 1979. – С. 23-27.
Излем. Черкесск, 1981. 
Земное ядро. – Ставрополь, 1986.
Срез времени. – Черкесск, 1988.
Так это было: национальные репрессии в СССР: 1919-1952 годы: в 3 тт. Т. 1. – С. 299-301.
Хрестоматия 5-7 кл. / Сылпагъарланы К., Эбзелени З. – Черкесск, 1995. – С. 25-237.
Ана литература: окъуу китаб - хрестоматия: 7 кл. / Сюйюнчланы А.А., Лайпанланы К. Т. – Черкесск, 1998.
Ана тил / Къазаллыланы А. К. – Черкесск, 2001. – С. 18,58.
Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы. – Анкара, 2002.
Антология литературы народов Северного Кавказа. Т. 1. – Пятигорск, 2003. – С. 749-750.
Къарачай поэзияны антологиясы (18-20 ёмюрле). – Москва, 2006. – С. 485-497.
У родного очага: сб. избр. поэзии народов Карачаево-Черкесии. – Черкесск, 2011. – С. 127-131.

Газетледе чыкъгъанладан бир бёлеги

Назмула: // Ленинни байрагъы. – 1976. – 19 июня.
Сау бол, джашагъанынг ючюн: // Ленинни байрагъы. – 1979. – 14 июля.
Сабий кёзле // Ленинни байрагъы. – 1979. – 6 сент. 
Джырла, атам: [назмула] // Ленинни байрагъы. – 1982. – 4 февр.
«Кёк эртденни эрий баргъан бояуу: [назмула] // Ленинни байрагъы. – 1989. – 14 дек. – С. 4. 
«Нени унутсам да…»: [«Бушуу китабны» кесеги] // Ленинни байрагъы. – 1989. – 14 дек. – С. 4.
Соруула, оюмла, сагъышла; Сабийле, сабийле, сабийле: [публицистика] // Къарачай. – 1992. – 13 февр.
«Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа»: Энтда Чокуна афендини юсюнден // Къарачай. – 1992. – 21 май. 
Тыбыр ташны джылыуу: [назмула] // Къарачай. – 1992. – 28 мая.
Тёрттизгинле // Къарачай. – 1992. – 6 июня.
Той барады: [назмула] // Къарачай. – 1992. – 11 авг. 
Биринчи той: повестден юзюк // Къарачай. – 1993. – 10 март. 
Халкъыма: [назмула] // Къарачай. – 1993. – 17 нояб.
Асыл болсун: // Къарачай. – 1993. – 31 дек. 
Бешик джырым: // Къарачай. – 1999. – 10 апр.
Джюрек: // Къарачай. – 1999. – 7 авг.
Ата юйюмде: // Къарачай. – 2001. – 31 янв.
Миниатюрала (лирика) // Къарачай. – 2002. – 10 апр.
Мен тепсейме атам бла: [назмула] // Къарачай. – 2002. – 8 июль.
Джангы джыл: // Къарачай. – 2003. – 13 янв.
Ариу сёзле кюсеген «эрке киши»: [чам хапар] // Джамагъат. – 2003. – 11 марта. – С. 76.
Ёмюр джарты – арабыз: [назмула бла монологла] // Къарачай. – 2003. – 15 авг.
Мен энтда къайтырма: повесть // Къарачай. – 2003. – № 73,75.
«Джулдузлада – ёмюрлюкню барыуу…»: [назмула] // Джамагъат. – 2003. - 25 марта. - С. 12.
Тилингден тартадыла: [монолог] // Къарачай. – 2003. – 6 март.
Жырсыз адам…: [назмула] // Заман. – 2003. – 26 авг. – С. 3.
Сегизтизгинле // Къарачай. – 2004. – 10 март.
Тепсей эди анам…: [хапарла] // Къарачай. – 2005. – 21 сент.
Хоншула: [хапар] // Къарачай. – 2008. – 17 янв. – С. 4.
«Фатима» атны…: [назмула] // Къарачай. – 2008. – 14 авг. – С. 3.
Акканы джыр юлюшю: [хапарла] // Къарачай. – 2008. – 14 авг.
Дёле тюзю: [назмула] // Эльбрусоид. – 2009. - № 6. – С. 3.
Джюрегинден кюн тийген: [Хубийланы Магометни эсине тюшюре] // Къарачай. – 2009. – 16 апр. – С. 3.
На языке матери. Эльбрусоид. – 2008. – Юбилейный номер. – С. 25-27.

Орус тилде

Две горы: [подборка стихов] // Дон. – 1979. - № 5. – С. 119-120.
Подборка стихов // Ставропольская правда. – 1985. - № 115.
Баллада о материнском сердце: [подборка стихов] // Дон. – 1985. – № 3. – С. 95.
Спой, отец: [подборка стихов] // Ленинское знамя. – 1988. – 7 ноября.
Себя не разгадала: [подборка стихов] // Ленинское знамя. – 1989. – 14 янв.
«Пусть никогда не поседеют чувства…»: [подборка стихов] / пер. Н. Скребова // Литературная Россия. – 1989. - № 5. 
В день рождения: [подборка стихов] // Ленинское знамя. – 1989. – 11 авг. 
«Что ты знаешь о душе моей?»: [подборка стихов] // Тамбовская правда. - 1990. - № 45.
Подвенечная шаль; Выпавшие из гнёзд: // Так это было: национальные репрессии в СССР. 1919-1952 годы. Т. 1. – М., 1993. – С. 299-302.
За днями дни, проходят быстро годы: [подборка стихов] / пер. И. Елисеева // Половецкая луна. – 1994. - № 1 (8). – С. 10.
Пять тысяч дней и ночей: [отрывок из «Книги скорби»] // Эльбрусоид. – 2006. – С. 20-21.
Родной язык: [подборка стихов] // Эльбрусоид.  – 2008. – № 5. – С. 2.
«Пусть никогда не поседеют чувства…»  [подборка стихов]: // День Республики. – 2010. – 28 сент. (№ 199-200). 
Чыгъармачылыгъыны юсюнден

Хубиев О. Джашаугъа сюймеклик // Ленинни байрагъы. – 1985. – 17 окт.
Байрамукъланы Халимат. Ал сёз орнуна // Гюрбеджи.  – Черкесск, 1987.
Простой напев: [об участии Ф. Байрамуковой на 9-м Всесоюзном совещании молодых писателей в Москве] // Ленинское знамя. – 1989. – 11 авг.
Приняли в Союз писателей: [Ф. Байрамукову] // Ленинское знамя. – 1991. – 27 нояб.
Ортабаева Р. Нельзя читать без слёз. [о кн. «Книга скорби»] // Ленинское знамя. – 1992. – 30 окт.
Аппаланы Билял. «Бушуу китабны» юсюнден.   // Къарачай. – 1992. – 28 май.
Тотуркъулланы Къ.-М. Иннети – назму тизгинлеринде  // Эркин дуния. – Черкесск, 1999. 
Фахмуну джолу: [Байрамукъланы Фатиманы 50-джыллыгъына аталгъан материалла] // Къарачай. – 2003. – 15 авг. 
Джазыучула джазыучуну юсюнден: // Кеч тюбешиу. – М.: Барс, 2005. 
Байрамукъланы Н. Сагъышланы ашхы шартлары. // Кеч тюбешиу. – М.: Барс, 2005. – С 438-456.
В её стихах – музыка её души: [крат. слово о поэте] // День Республики. – 2003. – 7 авг.
Хаджиланы Т. Джюрегинден сейирсине, къууана, мыдахлана…/ // Заман. – 2003. – 26 авг. – С. 3. 
Какушланы Х.  Джюреги, къаламы да тынгысыз: [«Кеч тюбешиу» китабны юсюнден] // Къарачай. – 2005. – 19 авг. – С. 4.
Карабашева Н. Идущая дорогами любви // Вести гор. – 2005. – 12 сент.
Поэзияны байрамы [«Къарачай поэзияны антологиясы» китабны презентациясы бла джазыучу Байрамукъланы Фатимагъа «Къарачай-Черкес республиканы халкъ поэти» сыйлы ат аталгъаныны юсюнден] // Къарачай. – 2007. – 21 апр. – С. 1.
Какушланы Х. Адамланы сезимлерин уята // Къарачай. – 2008. – 19 авг. – С. 3.
Хубийлени Н. Керти фахмуну джарыгъы // Къарачай. – 2008. – 14 авг. – С. 3.
Хатууланы Р. Заманда ызын къоялгъан // Къарачай. – 2008. – 14 авг. – С. 3.
Накохов М. Чтобы сердце не жгло от печали: [презентация кн. в Доме печати] // День Республики. – 2009. – 3 февр. (№ 25). – С. 3. и кн. Джазыула.  – М.: Эльбрусоид, 2013. С – 555-558.
Накохов М. Чтоб сердцам не гореть от печали… [о кн. «Когда сердце горит от печали»] // Эльбрусоид. – 2009. – № 6. – С. 90-91.
Накохов М. «Пусть никогда не поседеют чувства…» // День Республики. – 2010. – 28 сент. (№ 199). – С. 7.
Под грифом фонда. [Интервью с Ф. Байрамуковой в связи с 10-летием фонда «Содействие развитию карачаево-балкарской молодежи «Эльбрусоид»] Эльбрусоид. – 2013. – Юбилейный номер. – С. 61-64.
[Инф. о присвоении звания «Заслуженный работник культуры КЧР» в связи с 10-летием фонда «Содействие развитию карачаево-балкарской молодежи «Эльбрусоид»] // Черкесск: вчера, сегодня, завтра. – 2013. – 18.
Накохов М. По законам любви и добра. К 60-летию со дня рождения писателя. // День Республики. – 2013. – 15 авг.  (127)  – С. 3 и Эльбрусоид. – 2015. – №14. – С. 62-68.
Мусукаланы С. «Артыкъ халал бол…» // Минги тау. – 2013. – № 4. – С. 170-187.
Сюймекликни джети джолу: [Байрамукъланы Фатиманы 60-джыллыгъына аталгъан материалла] // Къарачай. – 2013. – 15 авг. (№65) – С. 3
Гуртуланы С. Дерс китабны окъуйма. // Джазыула.  – М.: Эльбрусоид, 2013. С – 533-545.
Какушланы Х. Джазыучу бла тюбешиу. // Джазыула. М.: Эльбрусоид, 2013. С – 547-551.

См. также: 

(Нет голосов)

  • Нравится

Комментариев нет