Кязим бла Коста
04.02.2016
0
3899
Дюгер миллетни айтхылыкъ поэти Хетагуров Коста барыбызгъа да багъалыды. Артыкълыкъны кёрюп болмагъан, тюзлюк ючюн къажый билмеген кюрешчи; халкъны ниет жашауунда, жюрегинде бюгюн да ол даражада сакъланады. Дюгер халкъны къадарына табынып, аны бусагъат эм келлик жашаууну юсюнден сагъышын юзмеген, толусунлай анга табыннган закий поэт. Ол жаны бла Костаны аты бек махтаулу жазыучула бла тенг айтылгъан, уллу ыспасха тийиншли болгъан поэтди. Аны "Дуния дегенинг – мени Ата журтум" деген сёзлери халкъ уланыны фикирин, оюмун бийлеген сёзледиле. Алай, бизни заманыбызда Къулийланы Къайсын айтханлай, гаршны, дунияны сюеме деп, адамланы анга ийнандырыр ючюн, туугъан жеринги, халкъынгы, бешигинг тебретилген арбазынгы сюе билирге керексе. Костаны да дуниягъа, гаршха сюймеклиги Ата журтуна сюймекликден башланнган эди.
Коста Хетагуров
Аны бла бирге дюгерли поэт орус патчахлыкъны жалгъан миллет саясатын, ол Шимал Кавказны халкъларын зор бла кесине бойсундурургъа итиннгенин да кёрюп болмагъанын, анга къажаулугъун бир заман да жашырмагъанды.
Тиширыуну къадарын а бютюн бек жарсып, ол жарсыуун ачыкъ сёзлю статьяларында, тамсиллеринде, лирика назмуларында билдире, патчахлыкъгъа налат берирден артха турмагъанды.
Ол жаны бла Костаны «Фатима», «Дуня» деген чыгъармаларын билмеген хазна адам болмаз. Шимал Кавказны махтаулу, кишиликни байрагъын бийикде тутхан поэтлерин эсибизге тюшюргенде, бек алгъа Мёчюланы Кязимни бла Хетагуров Костаны атларын ёхтемлик бла сагъынабыз. Бютюнда эс бурургъа тийиншли шарт а – экиси да бир жылда (1859) туууп, бир заманда жашап, айтхылыкъ чыгъармаларын алай жазгъандыла. Жарсыугъа, экисини да къадарлары бушуулу болгъанды. Коста, чыгъармачылыкъ илхамы таркъайгъанчы жашлай ёлгенди, Кязим хажи – туугъан жеринден къысталып, андан узакъда жырын къанатландырыргъа эркинлиги сыйырылып. Болсада эки къарындаш халкъны поэтлери дуниягъа кёз къарамларын, жарсыуларын, огъурлулукъгъа бла тюзлюкге итиннгенлерин ачыкълауда бир ниетли болуп, бир жол бла баргъанларын бюгюннгю окъуучула тынгылы ангылагъандыла. Анга кёре Кязим хажи бла Костаны поэзиялары битеу дуниялыкъ ёлчемни даражасына жетип, ёз заманлары бла чекленмей, келлик заманны жарсыларын да ачыкълай билгендиле.
Памятник в г. Цхинвале
(фонтан со скульпторой, по мотивам поэмы К. Хетагурова "Фатима")
Аз санлы миллетле сакъланамыдыла – къаламыдыла, тиллери, миллетни бетин, энчилигин белгилеген ниет ырысхылары айнырча онг боллукъмуду, дегенча соруулагъа экиси да жууап излегендиле. Ол тюрлю соруула экисини да поэзияларына къанат къакъдырып, эслиликни унутмазгъа, адам улун бирлик ючюн, къарындашлыкъ ючюн кюрешге сагъайтхандыла. Андан болур Кязимни бла Костаны чыгъармалары озгъан эм бюгюннгю заманны да ауазларыча сакъланып эшитилгенлери.
Темаларыны бирликлери, суратлау-ачыкълау мадарларыны ушашлыкълары, лирикаларыны мудах ёнлери – была барысы да дюгер бла малкъар халкъны тарыкъдыргъан жарсыулары, бушуулу къадарлары да бирча болгъандыла.
Коста Хетагуровну бла Кязимни чыгъармачылыкъ ишлери 19-чу ёмюрню къыйын кезиулеринде айныгъанды. Адамны тузакълагъан, аны ёз башына эркинлигин сыйырып, кесине бойсундургъан ырысланы, адеп-къылыкъ тёрелени юсюнден барады сёз. Анга кёре уа Шимал Кавказны халкъларыны закийлери, керти уланлары инсанлыкъгъа тузакъ салгъан адетле, шартла бла кюрешиуню баш борчларыны бирине санагъандыла. К. Хетагуров бла Мёчю улу да ичлеринде болуп. Экисин да бек жарсытхан тиширыуну къадары эди да, кёп назмуларын анга жоралагъандыла. Ол чыгъармаланы асламы мудах макъамлы, бушуулу болгъанларын жашырыргъа керек тюйюлдю. Сёз ючюн, дюгерли поэт «Эгечим» деген назмусунда хар не тюрлю азапны да сан этмей, унутуп жашаргъа чакъырады тиширыуну. Жилягъандан бла тарыгъыудан башха амал къалмагъанына кеси да ийнанып. «Жаш тиширыуну ёлгенине» деген чыгъармасында уа Хетагуров ёлюмню азаплыкъдан, къул-къарауашлыкъдан къутултхан шартныча ангылатады. Тиширыуну туугъанындан эсе ёлгени игиди, деп Кязим да жазгъанды «Къыз сабий тууду» деген назмусунда.
Хетагуровну «Фатиматы», Кязимни «Бузжигити» да заманны кюйсюзлюгюн, инсанланы эркинликлерин такъырлагъан класс, тукъум ёлчемлени ачылыкъларын кёргюзтген поэмаладыла. Алай биз Костаны бла Кязимни тиширыуну къадарына жораланнган чыгъармаларын жалан да ол илишанлары ючюн къубултмайбыз.
Эки поэт да сёге билгенлерича, халкъларыны иги шартларын, ниет байлыкъларын, ариу адеп-къылыкъларын да уста ачыкълай билгендиле. Бютюн да тиширыу бла байламлы.
Ол кертиди, тиширыуну жашауу тынч болмагъанды, къыйынлыкь, тузакълыкъ да сынай келгенди. Алай таулу юйюрню отжагъасын сакълагъан, сабийни ариу къылыкълы, иш кёллю ёсдюрген тиширыу эди. Аны бла бирге халкъланы миллетликлерин сакълагъан, таянчакълыкъ этген ниет ырысхылары аз тюйюл эдиле. Ол илишанла эсге алынмай жазылгъан чыгъарма заманны жюрюшю бла тенг жашаялмаз. Хетагуров бла Мёчю улу къурагъан тиширыу сыфатла уа магъаналарын бюгюн да тас этмегендиле. Намыслыкъны, адепликни юлгюлери болуп, бизни литератураларыбызгъа алай киргендиле.
Костаны «Фатиматы» сюймеклиги, намысы ючюн кюрешде кюйсюзлюк бла бетден бетге жолугъады. Кюйсюзлюк андан кючлюдю, болсада тиширыу таза ниетин, намысха сакълыгъын, сезим байлыгъын малтаялмайды.
Кесинден таматалагъа сакълыкъ, ариу къылыкълыкъ, миллет тёрелеге кертичилик – была барысы да дюгерли поэтни жигити Фатиматны энчи илишанларыдыла. Ол жаны бла алып къарагъанда, Кязимни «Бузжигит» деген поэмасыны жигити Зулихат да огъурлулукъну бла тазалыкъны чырагъынлай къалгъанды.
Октябрь революциядан сора айныгъан литературалада таулу тиширыу артыкъ бет жарыкълы болмагъанын, аны жазыучула тилсиз, менгреу да этип ачыкълагъанларын эсге тюшюрсек, айхай, Костагъа бла Кязимге жангы махтау салыргъа тийишлибиз. Эки поэт да тиширыуну сабырлыгъына, тазалыгъына табынып, баш уруп кёп чыгъармала жазгъандыла. Андан болур, аланы поязияларында сюймеклик лирикагъа уллу жер берилгени. Ариулукъгъа, адепликге бла намысха сукъланыуну, термилиуню кёргюзтген лирикады ол.
Тиширыуну сезим байлыгъына, сюймеклигине жыр эте, Коста да, Кязим да жашауну жалгъан шартларын къабыл кёрмегенлерин белгилегендиле. Алай тазалыкъ, огъурлулукъ сакъланырларына термилгенлерин, ол себепден эки поэт да тиширыуну сюймеклигин бек уллу насыпха, жашау сакълатхан кючге тенг этгендиле. «Бу дуниягъа сюймеклик келеди, битеу жерни нюрю бла жарытып», – деп бош жазмагъанды Кязим, адамлагъа жылыу, жарыкъ да берип. «Тиширыуну, жашаунуча сюеме, бийик умутумча сюеме», –дегенди Коста...
Тиширыуну ариулугъуна бла тазалыгъына къуллукъ этиулери Хетагуровну бла Кязимни лирикаларына энчи ыз, оюу салгъанды. Субайлыкъ бла нюр жарыкълыкъ берип, сёз ючюн, Mёчю улуну поэзиясында, тиширыуну аллында кырдыкла, терекле да баш иедиле. Аны сюймеклиги къарт-къарыусузлагъа жашлыкъларын къайтарады. Хетагуровну чыгъармачылыкъ ишинде уа тиширыугъа сюймеклик жолоучуну жолун жарытады, къарыусузгъа кючюн къайтарып, кюрешчи этеди.
Cюйген тиширыуларына табыныу, жюрек тазалыкъларын нюр бла тенг этмеклик, айхай, жашауну чюйреликлеринден, жарсыулу шартларындан къачыу тюйюл эди. Ол дуния болумланы хар не жаны бла толу, диалектика байламлыкъда ачыкъларгъа итинмеклик эди. Жашауну къууанчлы, къанат берген илишанлары бла эки бетлилик, жалгъан сёз, артыкълыкъ къажаулукъну жолу бла баргъанларын тынгылы кёргюзтген поэтле эдиле экиси да.
Костаны орус халкъны поэзиясы бла байламлыгъы уллу болгъанды. Аны ангылагъан да тынчды: 1881 жылдан башлап 1885 жылгъа дери ол Петербургда жашагъанды, сурат ишлерге юйретген Академияда окъугъанды. Ол жылла орус халкъны поэзиясында символизм, декадентство тохташхан, тюрлю-тюрлю жазыу амалла бир бирлери бла кюрешген – эришген сейир жылла эдиле. Коста ол тюрлю кюрешледен азат тюйюл эди, кертисин белгилегенде уа символизмге бла, декадентствогъа терилип, «Чардакъ» деген поэмасын да жазгъанды. Кёп орус поэтле тенгликге бла тюзлюкге ийнаныуларындан тюнгюлюп, адамны азат да, насыплы да этерик жаланда ёлюмдю, деген фикирге ийнанып, чыгъармаларын алай жазгъандыла. Сёз ючюн, А. Блокну баш жигитлеринден бири чардакъда жашагъан, жарлы-мискин адам болгъанды. Ол ич къайгъысындан азатланалмай, чагъыр ичип унутургъа кюрешгенди. Дюгерли поэт «Чардакъ» деген поэмасын жазгъан эсе да, аны жигити жашаудан тюнгюлген адам болмагъанды: китаплагъа къапланып, билимин ёсдюрюрге кюрешгенди, туугъан жерини, ата анасыны юсюнден сагъышха берилген инсанды. Аны сагъышлары туугъан жерини сабанлары, «суу тирменлери», тау суучукълары, чакъгъан тереклери бла байламлыдыла.
Ийнанма мени сёзлериме, къайгъылы фикирлериме,
Мен кесим да ийнанмайма.
Биз туугъан къарындашла болгъаныбызгъа,
Бирлешип, жер башында уллу мекям ишлеригибизге ийнан,
– деп жазгъанды Коста.
Дюгерли поэтни кёп чыгъармаларыны баш жигити сабанчыды, сюрюучюдю. Аладыла тарыхны алгъа элтип, миллет ниет ырысхыла, байлыкъ да къурагъанла. Жер сюрген, мал кютген, туугъан жерин къоруулагъан адам Кязимни поэзиясыны да баш жигитиди. Эки поэтни да чыгъармачылыкъ ишлерини фикир жиплери инсаннга ол кёзден къарап, аны бла ёхтемлене билмекликди. Аны тынгылы ангылар ючюн Кязимни «Адамды бизни атыбыз» деген назмусун эсге тюшюрсек окъуна тамамды. Кязим бла Костаны бир бирге жууукълукълары жаланда жашаугъа, тарыхны жюрюшюне кёз къарамлары бла чекленмейди. Эки поэтни да жууукълашдыргъан класс чюйреликлеге бирча кесамат сёзлеридиле, кёп жашау шартланы, болумланы бирча ангылап, ушаш суратлау-ачыкълау мадарланы тохташдыргъанларыдыла. Юлгюге, Кязимни «Къыш кюн арбазыма къоннган чыпчыкъ», Костаны уа «Чорбат чыпчыкъ» деген назмуларын алыргъа тийиншлиди.
Неда Хетагуров «Надежда» деген чыгъармасында сабан сюргенлени, уруннган адамланы чанкала бла тенглешдирип, чанкалагъа сёгюу салады: махтанчакъла, керексиз ушакъдан бла ёхтемликден сора ала не биледиле, деп жазгъанды. «Жарлыны жюреги» («Сердце бедняка») деген назмусунда Коста махтауну, ыспасны да жарлы, ишчи адамгъа береди: «Жарлы тамамлагъан иши не тюрлю байлыкъдан да багъалыды», – деп.
Тёрт тизгинли назмуларыны биринде «гюрбежимде ишленнген балта окъуна бийден бла аны жашындан багъалыды» – Кязимни бу сёзлери окъуучулагъа белгилидиле. «Мени парийим» деген назмусунда да Мёчю улу парий бла бийни тенглешдирип, ыспас сёзлерин парийге жоралайды: «Мени ич кюйюмю, жарсыууму, мудах сёзлерими бийден эсе итим иги ангылайды», – деп жазгъанды Кязим да, Коста жазгъанча.
Биз жангылыргъа да боллукъ эдик, малкъар эм дюгер поэзияны классиклерине башха жаны бла да къарамасакъ. Ала адамланы халкъ бла, халкъны уа къудрет бла байламлыгъын, аланы бир бирден айырыргъа онг болмагъанын чыгъармаларында уста суратлагъандыла. К. Хетагуров бла Кязим жер жюзюнде тенглик, тюз ниетлилик, бар чюйреликлени да хорлай барлыкъларына ийнаннгандыла. Дюгер литератураны мурдорун салгъан К. Хетагуров былай жазгъанды:
Ийнан сен, биз бир бирни бек сюйген къарындашлача,
Бир журт, бир къала
Ишлербиз жерни юсюнде.
Миллет литератураланы тинтгенлени асламы алада адамны халкъ бла, халкъны уа дуния бла байламлы кёргюзтюлгенин тюз эслегенди. Болсада ол бирликде, халкъны халкълыгъын сакълауда хар инсанны борчу болгъанын, хар инсан да культурагъа кесини юлюшюн къошаргъа кереклисин а эслемегенча да этгендиле. Болсада энчи жууаплылыкъ К. Хетагуровда, Кязимде, Б. Пачевде да сезилгенлей турады. Ала аны алайлыгъын кеслерини чыгъармалары, хар кюнлюк жашаулары бла да ачыкълагъандыла.
Бизни миллет литератураларыбыз жашауда тюбей келген культура байлыгъыбыздан кеслерине кереклисин ала, анга кёре тутхучлу бола, жашау кертиликни да толу суратлай келгендиле. Миллетлени араларында уа энчилеп айтырча, жазыу хатла ХIХ ёмюрде окъуна къуралгъан эдиле. Миллетлени араларында бир ниетлиликни, шуёхлукъну сезмеген инсан не терсликден да артха турлукъ тюйюлдю, дегенча оюмла, сезимле Ф. Достоевскийни, Л. Толстойну, К. Хетагуровну, К. Мечиевни, А. Блокну чыгъармаларында да шартланнгандыла.
«Жашау, сен не ачы тенгиз эсенг да, сен бизге ата юйюбюз болгъанлай къаллыкъса», – деп жазгъанды Кязим.
Жер жюзюню бир кесегинде къан тёгюлсе, хар адамны да бирча инжилтеди, бирча жарсыйбыз биз алагъа. «Жалан да бир терекге тюшген от сау агъачны кюйдюрюрге боллукъду. Бир таугъа тийген элия аны къатындагъын да титиретеди», – деп жазгъанды Къайсын. Бир арбазгъа келген палах, бош алай, башхалагъа хата этмей, озуп кетмезин толу сезип.
Миллет тёреле, миллет адетле – ала таркъаймазлыкъ шауданча кёплеге эс тапдырадыла, заманны жюрюшюн тюз ангыларгъа болушадыла. Коста Хетагуров, Кязим ол себепден бизни биргебизгедиле, аланы ниетлери, тутхан ишлери, халкъ асламлагъа айтхан акъыллы сёзлери да ёлюмсюздюле. Бюгюннгю ниет ырысхыбызны, маданиятыбызны айнытыргъа юлюш къошханлай турадыла.
Толгъурланы Зейтун,
филология илмуланы доктору.
Комментариев нет