Ахматланы Любаны чыгъармаларыны тилини энчилиги эм сыфатларыны бирлиги
20.03.2018
0
3486
Ученица 11 кл.: Джуртубаева Джанет
Учитель: Замира Узденова
Тырныауз
Ахматланы Люба карачай-малкъар поэзиягъа 1990-1998 жыллада жарыкъ жулдузлай келеди, кесини энчи ызы бла, энчи тили, энчи бояўлары бла.
Ахматланы Люба 02.11.1971 жылда Быллым элде туўгъанды. 1977-1988 жыллада туўгъан элини орта школунда окъугъанды. Жаш къызчыкъны ол жыллада жазылгъан биринчи назмулары «Нюр» деген сабий журналны бетлеринде окъуўчулагъа белгили боладыла. Люба 1988-1993 жыллада Къабарты-Малкъар Къырал Университетни малкъар тил бла малкъар адабият бёлюмюнде окъугъанды. Студент жылларында жаш поэтни назмулары газетледе, журналлада терк-терк басмаланып тургъандыла. Ол жыллада, республиканы жаш поэтлерини семинарларындан сора, «Коммунизмге жол» газетде (04.01.1990 ж.) басмаланнган «Умут этдирген тизгинле» деген статьясында филология илмуланы доктору Биттирланы Тамара былай жазгъанды: «Бизни совет поэзияда битеў дуниягъа белгили эки поэтесса барды - Анна бла Раиса Ахматовала. Багъалы окъуўчу, Ахматланы Любаны атын эсигизде тутугъуз. Ол бусагъатдача къадалып ишлесе, махтаўгъа алдатмай тири болса, Ахматланы тизмесине энтта бир фахму къошулур деген акъылдама. Любаны назмуларында Быллымны желлери, жаз башыны чыпчыкъ аўазлары, жангы туўгъан сезимни шош аўазы жашайдыла. Алайды да, ахшы жолгъа, Люба!»
Люба ишден артха да турмады, махтаўгъа да кесин алдатмады, поэзияны тамашалыкъ дуниясына ёхтем атлай кирди. Аны «Акъ ташла» деген биринчи назму китабы 1998 жылда басмадан чыкъгъанды. Айырмалы назмулары Малкъар Поэзияны Антологиясына киргендиле. Тюркде чыкъгъан тюрк тилде Малкъар Поэзияны Антологиясында да назмулары басмаланнгандыла. 2012 жылда Отарланы Керимни майдалы бла саўгъаланнганды. 2014 жылда «В ПАМЯТЬ 200-ЛЕТИЯ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ М.Ю. ЛЕРМОНТОВА» деген майдалгъа тийишли болгъанды. Экинчи китабы «Тилек» 2013 жылда чыкъгъанды. Бу китап ючюн 2014 жылда Крымшаўхалланы Ислам-Бийни майдалын бергендиле. 1993 жылдан бери Тырныаўузда 1-чи Лицейде малкъар тилден бла малкъар литературадан устаз болуп ишлейди, кеси да мени устазымды.
Мен жазгъан ишни магъанасы бек уллуду. Ахматланы Любаны чыгъармачылыкъ иши толу тинтилмегенди, аны себепли аланы сюзерге эм тинтирге бек итиннгенме.
Мен аны чыгъармаларын бёлюмлеге юлешип, назмуланы сыфатларыны бирлигин туўгъан жер бла байламлыгъы болгъанын кёргюзтюрге сюйгенме. Назмула терен философия магъаналы болгъанлары себепли, ёсюп келген жаш тёлюге юйретиў магъаналары уллуду. Мен ишимде аны ачыкъларгъа кюрешгенме. Ахматланы Любаны назмулары хар окъуўчуну столунда туруп, жашаўда болушлукъ этериклерине ийнанама. Ёмюрлюк сыфатлары таўлу халкъны жашаўун, намысын, бирлигин, тарыхын ачыкъларгъа болушурукъдула.
Ахматланы Любаны «Акъ Ташла» (1998) деген китабы поэзияда биринчи атламыды. Бу китапда назмула юч бёлюмге юлешинипдиле:
1. Гескенти боюнунда.
2. Къаяла бла ушакъ.
3. Сюймеклик – насып да, къыйынлыкъ да…
Хар назму да жюрегими тамырлары бла етеди. Туўгъан жерге сюймеклик, Адам улуна ышаныўлукъ, адамлыкъгъа, тюзлюкге, таза сюймекликге ийнаныўлукъ ачыкъланады хар тизгинде.
«Тилек» (2013) деген китабы уа Любаны фахмусуну шартыды, экинчи атламыды поэзия жолунда. Китапда жангы назмула кёпдюле. Назмучуну философия оюмларын жангы назму тизгинлеринде бютюн да терен эслейбиз.
Дунияда тынчлыкъ жокъду…Ол себепден болур, Люба бу китапха кирген назмуларында мамыр жашаўну, сюймекликни, туўгъан жерини, сюйген адамларыны юсюнден айта, таўлу анача, таўланы къызыча, таўланы тилин билген назмучуча «Акъ ташлары» бла бирге «Тилек» этеди Адам улусуна.
Адамны ич дуниясын ачыкълаў къарачай-малкъар поэзияны баш илишаныды. Люба да поэзиябызны тилин ёсдюре, эркин атлай, «поэзия юйюрге» тири киргенди.
«Поэзия деген неди? Ол сёз искусствону бек назик, аяўлу къарамны, тинтиўню да излеген жашил таласыды. Жашил тала бла тюбеген инсан а, аны ариўлугъуна къуўанып, нек къуўанама деп, жюрегине гурушха салмай, хошланып къалыргъа да боллукъду» (Толгъурланы Зейтун). Люба да ма алай, хошланып къалгъанды поэзия бла.
Жерни башында кёп ариў юйле бардыла. Аланы проектлерин белгили архитекторла салгъандыла. Хар юй, сабий туўгъанча, туўады. Аны салыр ючюн адам жылла бла сагъыш эте, къагъытда ызлай, экинчи аллай юй болмазча, аны сыфатына, ариўлугъуна киши жеталмазча ишлейди. Эрттегили юйлени жанында жангы юйле саладыла, мурдор ташларын кючлю этедиле. Бек бийик юй жер башында Ахматланы Любаны Чёпеллеўню къызыны юйюдю, – Къарачай-Малкъар халкъны шайырыны. Жангы юйле, кёкге жете, ариўлукълары, субайлыкълары кёзню къаматадыла, проектлери бла сейирсиндиредиле. Эртте ишленнген деменгили юйле, къартлача, алагъа башчылыкъ этедиле, эс бередиле, акъыл юйретедиле, туўраларындан къарап къуўанадыла. Аллай юйледе Мёчюланы Кязим, Къулийланы Къайсын, Шахмырзаланы Саид жашайдыла. Ёреси мияла бла ташдан, темирден ишленнген, окъача жылтырагъан Любаны юйю ёхтем сюеледи, огъурлу къартлагъа намыс, сый бере. Къоркъурса, бу мекямны ичине кирип, агъачда тас болгъанча, тас болургъа. Угъай, биз Любаны юйюнде къалай тас болурбуз? Юйню хар къатлысында кёп отоўла бардыла. Любаны айтхылыкъ назмулары жашайдыла мында.
Кёп сабийли анача, ол сакъды алагъа. Отоўлагъа кирсенг, харакет-хапчюк орунуна назму сыфатла – ёмюрлюк сыфатла! Таўлу, Туўгъан Жер, Ана, Ата, Сюймеклик, Таўлу Кийиз, Терек, Акъ Ташла, Къанатлы, Тюзлюк, Терслик, Жел, Жаўун, Къар, Ай, Кюн, Сабий, Быллым Эл, Гескенти суў, Тилек, Нарат терек, Эсгериў, «Орам Бийчеле», Басхан Къаяла, Намыс, Насып, Жаз Башы, Къыш, Кюз, Кече, Кюн, кёзюнгю къаматхан ариўлугъу – Табийгъат. Уллу юйюр, бир ананы, бир атаны сабийлерича къуўанчлы жашайдыла. Ала жарыкъдыла бизге, къуўанадыла къонакъ келсе. Энтта кёп отоўла сакълайдыла кеслерини иелерин. Юйню хар къатлысында, бир отоўлудан башлап онеки отоўлулагъа дери барды.
Келигиз, Любаны ёмюрлюк сыфатларына намыс бере, ала бла танышайыкъ!
Баш кесеги: «Акъ ташланы» «Тилеклери»
Малкъар поэзияда ташны сыфатын кёп назмучула ачыкълагъандыла: Къулийланы Къайсынны «Жаралы ташы», Зумакъулланы Танзиляны «Ташны сёзю», Бабаланы Ибрагимни «Туўгъан ташы»... Алай ташны сыфаты ачыкълап бошалмагъанды. Ахматланы Люба да къайтханды бу сыфатха. Ол да кесича уста ачыкълагъанды ташны сыфатын.
Акъ ташла. Шуўулдайды суў –
Бирде жиляй, бирде жырлай…
Жашил къолу ташла сылай,
Жюрегиме болду асыў…
(«Акъ ташла» Ахматланы Люба)
Бу Ахматланы Любаны терен философия оюмлу назмусуду. Акъ ташла таўлуну белгисидиле, акъ умутларыдыла, туўгъан жерини бурун заманладан хапарчыларыдыла. Сейир тюйюлдю, Люба биринчи назму китабына «Акъ ташла» деп атагъанына.
Тёгерекге къарачыгъыз! Ташдан ишлейдиле сейир мекямланы, ахыр кюнюнде да адам жылыўну ташдан излейди. Неди таўлугъа Любаны акъ ташлары? Ала адамны ёмюрюдюле, мурдорудула, таянчагъыдыла, жылыўудула. Акъ ташла халкъны иги жашаўуна къуўанадыла, алай къыйналса ўа – жиляйдыла, жарсыйдыла. Баргъан суў – жашаў, ташланы сылайды, жапсарады. Аланы тазалыкъларына къуўанады, сюймеклигин Адам улусуна билдиреди. Тёгерек жашилди: дунияда мамырлыкъ, шошлукъ. Акъ ташла – туўгъан жерни мурдору, къуўансын, айнысын, жюрегибизге асыў болсун аны къуўанчы! Акъ ташла тилек этедиле дунияда жашагъанлагъа. «Къуўанчыбыз кеп, жиляўубуз аз болсун!» – дейдиле ала.
Любаны экинчи китабыны аты ўа «Тилекди». Неди тилек? Бу сёзню магъанасын ачыкълайыкъ, нек десегиз, тилек эте билирге керекди. Бабаланы Ибрагимни «Тилек» деген назмусун эсибизге келтирейик.
Ангыла жерими, ангыла,
Сюй жаланда анны сюйгенни,
Сюй жангы кюнню, жаз аллына
Чыгъып, талмай, сабан сюргенни.
Кюн кеси да, къызыл уўанык
Кибик, жаз сабаннга жегилген,
Булутла, жукъудан уянып,
Жаўуннга жибиген жерими…
(«Тилек» Бабаланы Ибрагим)
Бу назмуда Ибрагим табийгъатда хар болумну ачыкълай, адам бла табийгъатны терен байламлы болгъанын айта, тилек этеди, тилейди, кимни сюерге керек болгъанын билдиреди. Адам бла табийгъат бирдиле. Адам табийгъатны баласыды. Философча, бек ариў жазгъанды Ибрагим тилекни юсюнден, «тилек» бла «тилеген» деген сёзлени магъаналарын терен ачыкълагъанды.
Бу философия оюмну Люба да «Тилек» деген назмусунда кесича бизге ачады.
О адам,
Адамны баласы,
Хунеринг
дуниягъа
жарасын,
Кёзлеринг
къуўана
къарасын
Хар кимге,
хар кюннге!
О адам,
Хаўаны баласы,
Намысынг
нафысны
хорласын,
Жюрегинг
игилик
жорасын
Хар кимге,
хар кюннге!
О адам,
атангы баласы,
Ойма сен
умутла къаласын,
Къанынгда
сюймеклик
орналсын
Хар кимге,
хар кюннге!
О адам,
анангы баласы,
Аллахынг
жанынгы сакъласын,
Игилик
этерге сайласын
Хар кимге,
хар кюннге!
(«Тилек» Ахматланы Люба)
Люба да тилек этеди адамгъа – адамны баласына, хаўаны баласына, атасыны баласына, ананы баласына. Ала бир шынжыр бла байланыпдыла. Туўгъан жерине сюймекликсиз жашаў ол жашаў тюйюлдю, Мёчюланы Кязим айтханлай, ансыз жашаў «тузсуз хантха теппе тенгди». Барыбызда Люба бла бирге тилейик жерибизге, адамларыбызгъа тынчлыкъны, намысны, ырахатлыкъны, мамырлыкъны, сюймекликни, игиликни.
Бу тилеги ўа алгъышча айтылады кёп къуўанчлада:
Жюрекледе ёмюрде
Жарыкъ от ёчюлмесин.
Къуўанчдан кюлсюн – кюлген, –
Ачыўундан кюлмесин!
(«Энтта бир тилек» Ахматланы Люба)
Тилек эте жашаў жолда эркин атлай барады Люба. Жашаў жол а, тюз, сыйдам, ташсыз тюйюлдю. Жашаў а – уллу тенгизди. Ол адамны ары-бери атады, чайкъайды жашаў толкъунларында. Алай, Люба, аллай болумлагъа хорлатмай, фахму кемесин аўдурмай, поэзияны къыйырсыз тенгизинде алгъа барады.
Ахшы мурат
хар заманда толады,
Намыс берген –
насыплы да болады.
Халкъынг келди
керти сёзге аллана,
Огъурлуду халкъынг,
анга тынгыла!
(«Ышанады къанатлы» Ахматланы Люба)
Ийнанама, Любаны халкъы кётюрюр, ол да, халкъы бла бир болуп, кеп жетишимлеге жетер, тилеклери толуп, миллетибизни атын Къайсынча айтдырыр!
Источник: "Ахматланы Любаны чыгъармаларынын тили"
Комментариев нет