Расширенный поиск
28 Апреля  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Эллинг бла джау болсанг да, юйюнг бла джау болма.
  • Тура эдим джата, къайдан чыкъды хата?
  • Бек ашыкъгъан меннге джетсин, дегенди аракъы.
  • Кёб ант этген, кёб ётюрюк айтыр.
  • Байлыкъ келсе, акъыл кетер.
  • Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
  • Суу ичген шауданынга тюкюрме.
  • Къарт бла баш аша, джаш бла аякъ аша.
  • Джангыз торгъай джырламаз.
  • Тойгъан джерден туугъан джер игиди.
  • Арпа, будай – ащды, алтын, кюмюш а – ташды.
  • Болджал ишни бёрю ашар.
  • Тау башында, тау болмаз, джангыз терек, бау болмаз.
  • Айыбны суу бла джууалмазса.
  • Татлы тилде – сёз ариу, чемер къолда – иш ариу.
  • Джюрекге ариу – кёзге да ариу.
  • Татлы сёз – балдан татлы.
  • Ач келгенни – тойдур, кеч келгенни – къондур.
  • Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
  • Халкъны юйю – туугъан джери.
  • Ата – билек, ана – джюрек!
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Чабакъ башындан чирийди.
  • Ишлегенде эринме, ишде чолакъ кёрюнме.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Таугъа чыгъаллыкъ эсенг, тюзде къалма.
  • Сыфатында болмагъаны, суратында болмаз.
  • Тас болгъан бычакъны сабы – алтын.
  • Ётюрюкден тюбю джокъ, кёлтюрюрге джиби джокъ.
  • Итли къонакъ джарашмаз.
  • Эртде тургъан бла эртде юйленнген сокъуранмаз.
  • Асхат ашлыкъ сата, юйдегиси ачдан къата.
  • Ётюрюкню къуйругъу – бир тутум.
  • Дженгил джетерикме деб, узун джолну къоюб, къысхасын барма.
  • Биреуге кёлтюрген таягъынг, кесинги башынга урур.
  • Кёкдеги болмаса, джердегин кёрмейди.
  • Ач бёрюге мекям джокъ.
  • Кёзню ачылгъаны – иги, ауузну джабылгъаны – иги.
  • Чомарт къолда мал къалмаз.
  • Илму – джашауну джолу.
  • Адамны сыфатына къарама, сёзюне къара.
  • Тынгылагъан тынгы бузар.
  • Артына баргъанны, къатына барма.
  • Баргъанынга кёре болур келгенинг.
  • Тай асырагъан, атха минер.
  • Адеби болмагъан къыз – тузсуз хант.
  • Ханнга да келеди хариблик.
  • Билеги кючлю, бирни джыгъар, билими кючлю, мингни джыгъар.
  • Тилчи тилден къаныкъмаз.
  • Ичимден чыкъды хата, къайры барайым сата?

САТАНАЙ

31.03.2021 0 4701  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет