Къарачай-Малкъар уланланы намыслары
24.02.2016
0
3014
Ариу къылыкъ къызгъа керек. Андан да алгъа уа жигитге керек, деп болгъандыла бурунгулу малкъарлыла.
1. Биринчиден уланланы, жете келген жашланы атасына анасына, къартлагъа намыс берирге юйретгендиле. Таматаны олтургъан жерине барып олтурмазгъа, таматагъа туруп жер берирге. Улан чючгюрсе, аузун жабаргъа юйретгендиле, адамладан къаршы туруп. «Сау сюекли бол, халкъынгы къуандыр, джигит жаш бол, тукъумунгу игиликге айтдыргъан жаш бол», – дегендиле.
2. Жумушакълыкъгъа, жандауурлукъгъа, малны окъуна урма, ачытма, итни окъуна сынсытма, тили жокъду, гюнахды, деп юйретгендиле.
3. Урламамазгъа, киши малына сугъанакълыкъ этмезге.
4. Къоншуда, къоншунг бла къалай жашай эсенг да, не халда кишилигинг аны бла билинникди, деб юйретгендиле. Башха халкъны адамына, христианды не да башха динни тутады, деп сындырмазгъа юйретгендиле. Аллахыбыз бирди, хар бир халкъ атын башха айтханлыкъгъа, деб юйретгендиле.
5. Башха халкъгъа уруш этип чапма, башха халкъны ысспассыз этип сындырма.
6. Кишини ырысхысына зарланма. Зарлыкъдан аман шарт жокъду, дегендиле къартла.
7. Элде болушургъа керек болгъан къарыуусуз къарт болса да, жашла жыйлып, анга чалгъы чалгъандыла. Биченни юйюне келтиргендиле. Хунасын, юйюню седиреген жерин къалагъандыла.
8. Озуп баргъан, уллайгъан адамны ауур жюгюн арбазына дери жеттиргендиле.
9. Къонакъ келсе, чабып атындан тюшерге болушхандыла, атына къарагъандыла, атына суу ичиргендиле, аш салгъандыла.
10. Келген къонакъгъа айран, суусап бергендиле. Хант къангада олтургъан атасы бла къонакъгъа жаш шапалыкъ этгенди. Юйде улан болса, эр кишиле олтургъан жерде шапалыкъ юйню уланы этгенди. Болмаса, эгечден къарындашдан туугъан жаш этгенди. Эри болмагъан тиширыудан билмей жолоучу кече къалыргъа къонакъбайлыкъ тилесе, тиширыу не къарындашын, не жууукъ, не къоншусун чакъыргъанды. Ол, болумгъа кёре, не кесини юйюне элтгенди къонакъны, не эгечини юйюнде къонакъбайлыкъ этгенди. Къонакъ бла къалгъанды. Алай, тиширыу не къарт амма, не да уллайгъан тиширыу болса, конагъы жаш адам болса, юйде кеси къонакъбайлыкъ этерге эркинлиги болгъанды. Къан жауу болуп, къачып аллай ыннаны юйне келсе, аллай адамны къарт ынна сатмагъанды. Ол угъай эсенг, эки тукъумгъа жарашыргъа болушханды.
11. Олтургъан таматалагъа сёз къошмагъанды, ортагъа кирип ушакъларын бузмагъанды.
12. Шапалыкъ этгенде таматалагъа сыртын айландырып, айланмагъанды.
13. Байны, бийни жашы болса да, жарлы тиширыуну, къартны намысын сындырмазгъа юйретгендиле. Къулуна аман болгъан бийни, байны жашын хиликгя этгендиле, асылсыз адамгъа санагъандыла.
14. Жаш тойда, оюнда боза ичип, кесин эрши жюрютюрге жарамагъанды.
15. Хант къангадан заманында тура билгендиле. Таулу халкъны жашлары ёмюрледе да жут болмагъандыла.
16. Хант къангадан заманында туруп, кете билген да - ол да кишиликди, деб болгъандыла бурунгу къартла.
17. Тойлада жаш къызны намысын бек кетюрюп, тепсегенди. Къызны аллында къамача чанчылгъанды, къушча учханды. Къолун жюрегине салыб, тепсерге чакъыргъанды. Къолларын кушча кенгнге жайгъанды. Бармакъларын жаяргъа жарамагъанды. Ол къызны намысына ушамагъанды. Тепсей тургъан жерде къызны ары бери ариу сюзюлюрге къоймай, абызыратыргъа жарамагъанды. Къызны тепсеп бошагъандан сора, къалайдан тепсерге чакъыргъан эсе да, алайгъа къайтарыргъа керек болгъанды. Тепсеп бошагъандан сора, онг къолун жюрегине салып, къызны аллында баш урганды. Эрши лакъырда этерге жарамагъанды. Бурунгулу халкъыбыз бирда бек акъыллы болгъанды. «Тёгерек тепсеу», «Тюз тепсеу», «Голлу тепсеу», дагъыда «Солман», «Сюзюлюп тепсеген», «Бирге тепсеу», «Алай» тепсеу, «Зурнукла», «Бармакъла», «Экеу», «Асланбий», «Сандыракъ» - хар тепсеуге башха тюрлю кийнгедиле. Келинни элтирге келген жашла жана тургъан от жагъаны тёгерегине кетерик къыз юч кере айлангандан сора атлы жашла отну тёгеренде бирге жыйлыб тепсеген « Тепана», дагъыда унутулгъан тепсеуле. Жаш адамла бек сюйген, бир бири бла сёлеширча, бир бирине жашырын сёз айтырча «Абезех» деген тепсеуню къурагъандыла. Аллай тепсеуде сюйген жаш къызны сюйгенин айтханды, сёз алып, белги алып болгъанды: инжи бла сырылгъан къол жаулукъчукъ неда алтын не кюмюш жюзюкчюгюн. Арт жыйрманчы ёмюрде уа алтын сагъатын берип да болгъанды. Жыйрманчы ёмюрде халабалыкъ революция башланырны аллында кёб малкъарлы бай, бий къызла жашлада «Вальс» деген, орус бийле тепсеген тепсеуню да тепсей билгендиле.
18. Жашла къызны тойгъа, оюннга чакъыра, жыйын болуп, биргелерине къыз нёгер да этип келгендиле. Атасындан, анасындан эркинлик алып, элтгендиле. Къатын алыргъа излеген жашла бёрклерин бир къулакъларын ачыб, алай жюрютгендиле. Ала да быллай жерде къызлагъа къараргъа келгендиле.
19. Тойгъа, оюннга келген къызланы (нёгерсиз) жашла биргелерине къыз нёгер этип, къауум-къауум болуп, юйлеринден келтиргенлерича, юйлерине да ол халда ашырып, аналарыны къолларына бергендиле. Арбазда къызны анасыны къолуна бергинчи, арбазда къоюп кетмегендиле.
20. Жаш сюйген къызы бла жашырын къуру кеслеринлей тюбеген адет болмагъанды. Къызны эгешчиги неда гитче къарындашчыгъы, неда келинчиклери, неда къыз нёгери узакъ болмай, къатларында тургъанды. Жаш къыз бла селешгинчи, бирде жашны эгечи болгъанды къызгъа келечи. Кёзлеу къатында тюбешгендиле кёбюсюнде. Жаш къыздан суу тилегенди ичерге. Жаш эгечине ышаннганча кишиге да ышанмагъанды. Эгечин эркелетгенди. Эгечи эрге барып, сабий болса, аны сабийн: «Эгечден туугъан», - деп, бек эркелетгенди. Сабий да: «Анамы къарындашы», - деп, бек кётюргенди. Намыс бергенди.
21. Жаш кеси сюймеген къызны къачыргъан адет, къарачайлылада бла малкъарлылада башха халкъладача анда-мында бир болмаса, бек жюрюген адет болмагъанды. Къачырылагъан къыз уллу ыспаслы болмагъанды. Къатын алгъан жаш жууукъларындан уялып, алагъа намыс этип, бир ауукъ заманны болуш юйде тургъанды. Жангы келген юй бийчесине, жашырын, кече ортасында болуш юйден келип болгъанды. Намыс этип, бир ауукъ заманны ныгъышда олтургъан къартланы къатлары бла ётмегенди. Къартла ойнаб: «Бёркюнг огъурлу болсун», - дегендиле. «Бирге къарт болугъуз». Дагъыда аны кибик кёб алгъышла айтхандыла.
22. Къатын алгъан жаш кесини тоюнда тепсеген адет болмагъанды. Къызгъа, жашха да кеси тоюнда тепсеген намыссызгъа саналгъанды. Алай энди дунияда къартладан жашырыныракъ жерде тепсерге да болады.
23. Къартланы къатында юй бийчеси бла ушакъ этмегенди, эркелетмегенди.
24. Сабий тууса, анасыны-атасыны къатында сабийин эркелетмегенди, къойнуна алмагъанды. Энчи отоуда заманы болгъанды, бийчесин сабийин эркелетирге да.
25. Жаш юй бийчеси бла ары-бери барыргъа тюшсе, тиширыуну, сабийни да аллында нек баргъанды? Эски ёмюрледе таулуну душманы кёп болгъанды, Къарачайда, Малкъарда, уллу Басхандада адам ётмезча агъачла ёсгендиле. Жанлы, жаныуар да кёп болгъанды. Халкъ ёлетден къырылып, азая, азая тургъанды. Башха халкъланы тасхачылары келип, адам къырылгъан жерлени, журтланы марап болгъандыла. Къуругъан эллеге кире да тургъандыла. Эр киши къолунда саууту-сабасы бла юйюрюню аллында къорууларча баргъанды, не бола не къала, деп. Чабыууллукъ болса, юйюрюн къорууларгъа, бийчеси, сабийлери аны ызындан аны ючюн баргъандыла.
26. Жаш адам таматаны къолун эки къолу бла тутханды. Ол намыс бергеннге саналгъанды.
27. Къолну аязын ачыб, къол тутхан адет неден чыкъгъанды? Къолумда ташым, сауут-сабам жокъду, санга жюрегим ачыкъды деген магъананы тутады.
28. Чалгъы чалгъан жерде кесини чалгъысын бошагъан жаш, къайтып, бошаялмай тургъан адамгъа болушханды. Ол жууугъу, къоншусу болмаса окъуна – адет алай болгъанды.
29. Къарачайда, Малкъарда уучу жашла кёп болгъандыла. Ала къуру жугъутурлагъа уугъа жюрюмегендиле. Жашла уудан бёденеле, жумарукъла, кийик тауукъла келтиргендиле. Алгъын ёмюрледе таулула тауукъ хазна тутмагъандыла. Тауукъ этни сыйсыз, ысспассыз этгендиле. Ынналарыбыз тауукъну жумуртхалары ючюн тутхандыла. Гумулада гёгенлеге тузлу суу къуюб, аны ичинде жумуртхаланы бузулмазча сакълагъандыла. Да, хау жигит жашла уудан кийик тауукъла келтирип, сыйласала неда уучула таудан энишге энип келе, алларына не сабий, не тиширыу, не къыз тюбесе, келтирип келген къанатлыларын алагъа берип, къуандырып кетгендиле.
Жугъутур, марал келтирселе, къоншуну, тенгни да къууандыргъандыла. Элде къарыусузгъа, ауругъан адамгъа юлюш чыгъаргъандыла. Керексизге жанлыны, жаныуарны ёлтюрмегендиле. Апсатыдан, аны къызыны къаргъышындан да къоркъгъандыла. Апсатыны къызы керексиз кийиклени, жаныуарны ёлтюргенлени къаргъап, болгъанды. Къырс уучуланы Апсатыны къызлары кеслерин мараллагъа ушатып, ёрге таулагъа алдап, ызларындан элтип, таудан атхандыла. Асыл уучуланы тау жолчукъ бла кеслерини ызларындан къуудуруп, кеслери бугъуп джугъутурланы болгъан жерлерин билдиргендиле.
30. Узакъдан атлы жашла элге кирселе, суху кирмей, атдан тюшюп, алай киргендиле.
31. Эки жаш тюйюшсе, озуп баргъан тиширыуну, сабийни, уллайгъан адамны эслегенлей окъуна, тутушну тохтатып, ойнап тутушханча этгендиле. Алайда тургъан жашла да алагъа къатыкъ болуп, керексиз тутушну тохтатхандыла.
32. Элде юй ишлеген (зеу жыйгъан) болса, биринчи жаш тёлю баргъанды болушургъа.
33. Къарачайлы, малкъарлы жашла намысны билген, кишини намысын сындырмагъан, жууаш жашла болгъаныла. Алай, аланы намыслары бла ойнаргъа базыннган адам болса, кишиликлери ичлеринде болгъанды. Адамсызлыкъны, сатхычны кечмегендиле бир халкъгъа да. Ойнай да, ишлей да уруш эте да билген уучу, малчы, жерчи, къаячы, жылкъычы, темирчи, алтынчы, кюмюшчю, сабанчы, саудюгерчи (сатыу, алыу бла кюрешген ) жашларыбыз болгъандыла. Тыш къыралладан эски ёмюрледе келген алимле, къаячыла, бизни къарачайлы, малкъарлы къаячы жашланы адамлыкъларын, жигитликлерин, чомартлыкъларын жазып, ёмюрледе башха халкълада билирча этгендиле.
34. Элге келген атлыгъа, озуп баргъан жолоучугъа, къайсы халкъданда болсун, туруп намыс, салам бергендиле. Къонакъбайлыкъ этерге сюйгенлерин билдиргендиле. Юйден суусап, айран чыгъаргъандыла. Сыйланмай озгъанны сюймегендиле. Аманлыкъ бла, гудучулукъ бла келгенлеге таулу къаманы татыуун кёргюзгендиле. Халкъыбызны мамыр жашауну сюйгенин, кеслерин басынчакъландырмазлыкъларын да кёргюзтгендиле.
35. Жашла юслерине уугъа, жортууулгъа, ишге, юйде, урушда да жарарча киймле кийгендиле. Айтхылыкъ жамычы – алтын къоллу малкъарлы эм къарачайлы уста тыширыула этген, башха халкъладан эсе тынгылы болуучан эди. Сууукъну, не уллу жауунда да суу тамызы ётдюрмеген, бойнунда желде, ат чаришде да озмазча, кюмюш ыргъаклары болгъанды. Гебенек жамычы къойчулагъа, малчылагъа башлыкъчыкъ къошулуп, тигилгенди. Тюклю жамычыла, сыйдам жамычыла, акъ, къара жюнден да. Акъ жамычыны кёбюсюнде байла, бийле кийгендиле. Тери, сахтиян, согъулгъан къумачдан кёнчекле. Аулары бек кенг тигилгенди. Ат юсюнде къыйналмай айланырча. Кёлекле, жабылгъан боюнлары бла. Сырылгъан къаптал – жылы тобукъда энишге, бойнундан белине дери кюмюш тюймечиклери бла. Тобукъгъа дери. Асса - бешмет, къадама бешмет - ичинден къадамасы болгъан (кольчуга), териден жумушакъ бешмет, алан бешмет дагъыда аны кибик кёб. Чепкенле, узуну, къысхасы, бий чепкен, аскер чепкен, ёзден чепкен хазырлары бла. Черий чепкен – уруш чепкенди. Кийиз, тюклю тери ышымла, жюн халыдан эшилип этилген ышымла. Къама. Белибау кюмюш кереклери бла. Кюмюш билеулери тагъылгъан белибау. Беллеринде сахтиян добурачан – ушкокга отлукъ салыргъа жюрютгендиле. Белибау къысмай, чепкенни ачыб, жангыз къартла айланыргъа болгъанды эркинликлери. Башларына кийген хылпы къалпакъ-шляпа, жубу бёрк – къой териден тюклю, уруш такъыя – бёрк, башлыкъла, байракъчы бёрк, Байла кийген – байбаш бёрк. Аны кибик кёб (Къудайланы Мухтар). «Минги тау журнал №5. 2008 ж». Аллай тулпар, гёжеф, жигит омакъ жашлагъауа къаллай къызла жарашадыла жашау нёгер болургъа? Бизни къарачай малкъар къызлагъа таулу болгъанын билгенлей жашларыбыз эгечим, деб сёлешедиле. Бизден сора бармыды бир халкъ, кесини къызларыны намысын алай кётюрген? Къызларыбызда ма ол жашла махтанырча, кеслерин намыслы жюрютюрге борчлудула.
*Жаш кийимлени атлары Къудайланы Мухтарны «Минги тау» журналда жазылгъан сёзлеринден алыннганды.
Улбашланы Саният,
Нлачыкъ шахар
Комментариев нет