Сынты

Мындан алда Огъары Тебердини юсюнден айта келиб, аны аты бир заманда Ожай къабакъ болгъанды (Байчораланы Ожайны аты бла), деб джазгъан эдик. Тёбен Тебердини аты да - Къаракъул къабакъ (Хатуланы Къаракъулну аты бла болгъанды). Къаракъулну тукъумун унутханым амалтын аны юсюнден джукъ джазмагъан эдим. Джаубаланы Хусейни "Ленинни байрагъы" газетде (1965 джыл, январь айны 14-сю) Тёбен Те¬бердини юсюнден джаз¬гъан магъаналы статьясын джангыртыб окъудум. Ол сагъатда джаш журналист, сокъмакъ айыра башлагъан Хусей бюгюннге эмда барабаргъан заманлагъа джараулу Тёбен Теберди къабакъны биринчи къазыкъ ургъанларыны юсюнден джазыб алгъан таурухлу хапарын басмалагъаны, айхай да, бюсюреу этерчады. Андан бери талай илмутарих ишле басмалансала да, элни аты белгили адам ат болгъанын унутуб, эл 1868 джыл - "азатлыкъ джылдан сора" - азатланнган белек адамны социал халларындан аталгъанды деб, кертиликге келишмеген, ушагъыусуз тамгъа бетден айтылыныб келгенди. Хусей ышаннгылы къартладан алгъан хапарында былай джазады: "Теберди ёзенде бурунладан бери юч эл болгъанды: Къабакъ джашагъанда, Къырылгъанда эмда Джамагъатда. Анда джашагъанланы асламысы эминадан къырылгъандыла, къалгъанлары да, баш алыб, бирер джары кетгендиле. Иги кесек джыл ётгенден сора ёзенде дагъыда юч джангы эл орналгъанды - Огъары Теберди, Тёбен Теберди, Теберди курорт. Кеслери да, алгъыннгы эллени орнуна тюшмей (эминадан къоркъгъан болурла), алагъа джууукъ джерледе орналгъандыла". Дагъыда бир джазады: "... Къаракъул къабакъ 1864 джыл къуралгъанды".
Очакъланы Джутрайны хапарына кёре, ол джыл къубкъуру 3-4 юй болгъанды, талай джылдан сора уа эл, старшина сайлаб, картагъа тюшгенди.

Азатлыкъ алгъан таулула Тёбен Тебердиге, эмен талагъа, Дууут бла эннгендиле. Алгъы бурун биринчи къазыкъ ургъанла Учкулан бла Къартджуртдан, ызы бла Хурзукдан, Джазлыкъдан, Дууутдан болгъандыла. Биринчи статистика материаллада, есаул Е.Д. Фелицинни билдиргенине кёре, Тёбен Теберди Сынты ат бла тюбейди (1883 джыл), аны 72 юйдегисинде 506 адамы болгъанды (264 эркиши бла 242 тиширыу). Къарачайны къалгъан эллериндеча болмай, сынтычыла барысы да къарачайлыладыла /Сёз ючюн, ол джыл Огъары Тебердиде 175 юйдегини ичинде 162-си къарачайлы, 7-си медоз юй (42 адам), 3сю къумукъ (25 адам), къабартыладан 2 юйюр (14 адам), тапанта абазалыладан да бир юйдеги (6 адам) джашагъандыла. Он джыл арадан ётюб, 1893 джыл генерал Маламаны ревизиялы отчётунда сынтычыла 110 юйдеги (676 адам) боладыла. Бир ишексиз, юйдеги саны уллу бла гитче халда джюрюгенди ол джыллада: 1880 джыл орта тергеу бла хар юйдеги де 7-шер адам джашагъан эсе 1893 джыл 6-гъа тюшгенди Уллу патриархал юйюрлеге чачылышыб тебреген кёзюуде, ол адетдеча, джерли маллы иелени турмушларында эсленеди, амма, сынтычыланы арасында бир аллай юйюрге тюбемейбиз Къобан областны атама ныны къуллугъун баджаргъан генерал Малама кecини ревизиясыны отчётунда айтханына кёре, Сынтыны правлениесини мекямы "къолайсыз халдады: аны канцеляриясы тюрмеге ушашды, къагъытчы 14 джылны таймаздан былайыны къарачайлылары бла шлейди, иши ауурду, къуда папкаланы саны 30-гъа джетеди, алай а ала толу ишни ачыкъламайдыла, старшинаны буйрукъ китабы джюрютюлмейди... Этилирге керекли ишлени оноуу тыннганы бла тынмагъаны белгиленмейди, къагъытчы (молла) оноуну араб тилде джазгъаны себебли аны ишин тинтерге таблыкъ болмайды. Аны кибик метрика китаб тозурагъан тетрадладан къуралыб, джазыулары да арабча боладыла. Бу китаб орус тилде джазылса тыйыншлыды..."

Канцелярияны къагъытчысыны джыл хакъы 140 сом эсе, апенди уа хар юй башындан биришер сом алады - 110 сом. Казнагъа налог тёлеу да юй башынданды: 4,5 сом, аскер налог  1 сом бла 30 капек, Учкуландагъы школгъа - 1,5 сом, джамагъат ишлеге - 3 сом бла 70 капек, саулай да - 11 сом. Элни адам саны 331 эркиши бла 345 тиширыудан къуралады.

Элни мюрзеуашлыкъ тюкени болмай, элчиле джашаб турадыла. Джерчиликге таблыкъсебеб болгъан 52 десятина джери азлыкъ этеди, ол себебден малчылыкъ экономиканы тамалы болуб келеди. Ол да къалгъан эллеге кёре къарыусуз тюлдю: 39969 ууакъ аякълысы, 536 ийнеги, 589 къысыр тууары, 161 аты бла 194 ёгюзю. Гудучулукъ ючюн 1891 джыл биреулен, 1892 джыл алтаулан айыбларына джолукъдурулгъандыла.  Чегет бла хайырланнганлары ючюн элчиле бютеу къарачай казнагъа къошуладыла, Эл тёгереги ташдан толу болса да, элчиле мекям ишлеуде аны бла хайырланмайдыла. Элни къатында уа бурун клисаны мекямларында тищирыу монахла джараша башлагъандыла: 1893 джыл алада джаш эмда уллайгъан тиширыуланы саны 39 болады (эм гитчесине 13 джыл, къартына да 61 джыл).

1905 - 1907 джылланы хыйсабы бла айтсакъ (Абрамовну комиссиясыны отчётуна кёре), сынтычыланы джылына орта тергеу бла алгъан хайырлары малчылыкъда 9657 сом болгъан эсе, тёлеулери уа: отлау джер сатыб алыугъа 5956 сом бла мюрзеуге да 6295 сом тёлегендиле. Ма аны ючюн айтхандыла малчы къарачайлыла, "малны хайыры-хатасы", деб.

Энди 20 джылдан сора хыйсабха эс бёлейик: мюлк джюрютгенлени саны 1273, иногороднийлени, джерсизлени саны да 248, бютеулей 1521 адам боладыла. Джер байлыкълары да аман кёрюнмейди: сабан ызлары 95 дес., талоклары  659, биченликлери - 1809. Артыкъ да бек мал онгуна барады: ууакъ аякълысы - 11084, тууар малы - 3562, аты - 189, ёгюзю - 420. Джерчиликде 35 десятина нартюх бла 8 десятина гардош... Етюрюк санла тюл эселе, сынтычыланы хайсаблары бюгюн кюнде мал ёсдюрюуде бла, эшта, "тюрмели патчахха" келише болмаз, адам саны келишсе да. 1917 джыл Сынтыда 246 мюлк ие болгъанды, aны джюрютгенлени саны да 1410. Кертиди, тышындан келиб джашагъанла да аз болмагъандыла  юч этиб бири!
Биз былайда билебиле статистикагъа аслам эс бёлдюк, окъуучуланы кёбюсю аны ушатмазгъа болурла, алай а аланы бир джерге биринчи кере джыйышдырабыз, анга энчи кёз бла къарагъанла да болурла...

Дунияны джарыгъына тебердичиле эртдеракъ кёз ачханлары себебли, аланы ичлеринден кеб алчы адам чыкъгъанды. Сёз ючюн, халкъ фольклордан белгили джигит Къанамат, Эбзеланы Алийни уланы, Сынтыданды. Къанаматны ёлтюрселе да, аны тенглерин - Эбзеланы Къасбот бла Ёзден улуну - 10 - джыллыкъ каторгагъа буюруб, Сибирге ашыргъандыла.

Совет властны джылларында уллу хайырлы ишлени баджарыб келгендиле: Къууатланы Рамазан бла Джаубаланы АлиСолтан, Семенланы Халил бла Джантотайланы Юсуф, башхала. Элчилени эслеринде сакъланадыла: эл школну биринчи устазлары блимгъотланы Мухаммат бла Таушуналаны Мариямны атлары. Бу эл школну директору болуб келгенди ногъайлы Джанибекланы АбдулХамид, анда туугъанды аны къызы Роза (илмуизлем институтну директору къуллукъну талай джылны толтургъанды) Сынтыны къабырларында асыралгъандыла: Ставропольну уллу алими, медицина илмуланы доктору Джаубаланы Мурат бла Москвачы тарихчи Лайпанланы Хамид. Ол къабырладады джашлай арабыздан кетген Блимгъотланы Мунир, газетибизни алгъыннгы редактору. Джатхан джерлери мамыр болсун, джумушакъ болсун. Аланы туураларындан къарайды энтда Сынты къала. Андан озсанг, башха сынла  мингджыллыкъ сынла.

Шаманланы Ибрагим, - тарихчи алим.

S ı n t ı

Mından alda Oğarı Teberdini üsünden ayta kelib, anı atı bir zamanda Ojay qabaq bolğandı (Baycoralanı Ojaynı atı bla), deb djazğan edik. Töben Teberdini atı da - Qaraqul qabaq(Hatulanı Qaraqulnu atı bla bolğandı). Qaraqulnu tuqumun unuthanım amaltın anı üsünden djuq djazmağan edim. Djaubalanı Huseyni "Leninni bayrağı" gazetde (1965 djıl, яnvar’ aynı 14-sü) Töben Teberdini üsünden djazğan mağanalı stat’яsın djañırtıb oqudum. Ol sağatda djaş jurnalist, soqmaq ayıra başlağan Husey bügünñe emda barabarğan zamanlağa djaraulu Töben Teberdi qabaqnı birinci qazıq urğanlarını üsünden djazıb alğan tauruhlu haparın basmalağanı, ayhay da, büsüreu etercadı. Andan beri talay ilmu-tarih işle basmalansala da, elni atı belgili adam at bolğanın unutub, el 1868 djıl - "azatlıq djıldan sora" - azatlanñan belek adamnı social hallarından atalğandı deb, kertilikge kelişmegen, uşağıusuz tamğa betden aytılınıb kelgendi. Husey ışanñılı qartladan alğan haparında bılay djazadı: "Teberdi özende burunladan beri üc el bolğandı: Qabaq djaşağanda, Qırılğanda emda Djamağatda. Anda djaşağanlanı aslamısı eminadan qırılğandıla, qalğanları da, baş alıb, birer djarı ketgendile. Igi kesek djıl ötgenden sora özende dağıda üc djañı el ornalğandı - Oğarı Teberdi, Töben Teberdi, Teberdi kurort. Kesleri da, alğınñı elleni ornuna tüşmey (eminadan qorqğan bolurla), alağa djuuuq djerlede ornalğandıla". Dağıda bir djazadı: "... Qaraqul qabaq 1864 djıl quralğandı".

Ocaqlanı Djutraynı haparına köre, ol djıl qubquru 3-4 üy bolğandı, talay djıldan sora ua el, starşina saylab, kartağa tüşgendi.

Azatlıq alğan taulula Töben Teberdige, emen talağa, Duuut bla enñendile. Alğı burun birinci qazıq urğanla Uckulan bla Qartdjurtdan, ızı bla Hurzukdan, Djazlıqdan, Duuutdan bolğandıla. Birinci statistika materiallada, esaul E.D. Felicinni bildirgenine köre, Töben Teberdi Sıntı at bla tübeydi (1883 djıl), anı 72 üydegisinde 506 adamı bolğandı (264 erkişi bla 242 tişirıu). Qaracaynı qalğan ellerindeca bolmay, sıntıcıla barısı da qaracaylıladıla /Söz ücün, ol djıl Oğarı Teberdide 175 üydegini icinde 162-si qaracaylı, 7-si medoz üy (42 adam), 3-sü qumuq (25 adam), qabartıladan 2 üyür (14 adam), tapanta abazalıladan da bir üydegi (6 adam) djaşağandıla. On djıl aradan ötüb, 1893 djıl general Malamanı reviziяlı otcötunda sıntıcıla 110 üydegi (676 adam) boladıla. Bir işeksiz, üydegi sanı ullu bla gitce halda djürügendi ol djıllada: 1880 djıl orta tergeu bla har üydegi de 7-şer adam djaşağan ese 1893 djıl 6-ğa tüşgendi Ullu patriarhal üyürlege cacılışıb tebregen közüude, ol adetdeca, djerli mallı ieleni turmuşlarında eslenedi, amma, sıntıcılanı arasında bir allay üyürge tübemeybiz Qoban oblastnı atama nını qulluğun badjarğan general Malama kecini reviziяsını otcötunda aythanına köre, Sıntını pravleniesini mekяmı "qolaysız haldadı: anı kancelяriяsı türmege uşaşdı, qağıtcı 14 djılnı taymazdan bılayını qaracaylıları bla işleydi, işi auurdu, quru da papkalanı sanı 30-ğa djetedi, alay a ala tolu işni acıqlamaydıla, starşinanı buyruq kitabı djürütülmeydi... Etilirge kerekli işleni onouu tınñanı bla tınmağanı belgilenmeydi, qağıtcı (molla) onounu arab tilde djazğanı sebebli anı işin tinterge tablıq bolmaydı. Anı kibik metrika kitab tozurağan tetradladan quralıb, djazıuları da arabca boladıla. Bu kitab orus tilde djazılsa tıyınşlıdı...

Kancelяriяnı qağıtcısını djıl haqı - 140 som ese, apendi ua har üy başından birişer som aladı - 110 som. Kaznağa nalog töleu da üy başındandı: 4,5 som, asker nalog - 1 som bla 30 kapek, Uckulandağı şkolğa 1,5 som, djamağat işlege - 3 som bla 70 kapek, saulay da - 11 som. Elni adam sanı 331 erkişi bla 345 tişirıudan quraladı.

Elni mürzeuaşlıq tükeni bolmay, elcile djaşab turadıla. Djercilikge tablıqsebeb bolğan 52 desяtina djeri azlıq etedi, ol sebebden malcılıq ekonomikanı tamalı bolub keledi. Ol da qalğan ellege köre qarıusuz tüldü: 39969 uuaq aяqlısı, 536 iynegi, 589 qısır tuuarı, 161 atı bla 194 ögüzü. Guduculuq ücün 1891 djıl bireulen, 1892 djıl altaulan ayıblarına djoluqdurulğandıla.

 Ceget bla hayırlanñanları ücün elcile büteu qaracay kaznağa qoşuladıla, El tögeregi taşdan tolu bolsa da, elcile mekяm işleude anı bla hayırlanmaydıla. Elni qatında ua burun klisanı mekяmlarında tişirıu monahla djaraşa başlağandıla: 1893 djılalada djaş emda ullayğan tişirıulanı sanı 39 boladı (em gitcesine 13 djıl, qartına da 61 djıl).

1905 - 1907 djıllanı hıysabı bla aytsaq (Abramovnu komissiяsını otcötuna köre), sıntıcılanı djılına orta tergeu bla alğan hayırları malcılıqda 9657 som bolğan ese, töleuleri ua: otlau djer satıb alıuğa 5956 som bla mürzeuge da 6295 som tölegendile. Ma anı ücün aythandıla malcı qaracaylıla, "malnı hayırı  hatası", deb.

Endi 20 djıldan sora hıysabha es böleyik: mülk djürütgenleni sanı 1273, inogorodniyleni, djersizleni sanı da 248, büteuley 1521 adam boladıla. Djer baylıqları da aman körünmeydi: saban ızları 95 des., talokları - 659, bicenlikleri - 1809. Artıq da bek mal oñuna baradı: uuaq aяqlısı - 11084, tuuar malı - 3562, atı - 189, ögüzü - 420. Djercilikde 35 desяtina nartüh bla 8 desяtina gardoş... Etürük sanla tül esele, sıntıcılanı haysabları bügün künde mal ösdürüude bla, eşta, "türmeli patcahha" kelişe bolmaz, adam sanı kelişse da. 1917 djıl Sıntıda 246 mülk ie bolğandı, anı djürütgenleni sanı da - 1410. Kertidi, tışından kelib djaşağanla da az bolmağandıla - üc etib biri!

Biz bılayda bilebile statistikağa aslam es böldük, oquuculanı köbüsü anı uşatmazğa bolurla, alay a alanı bir djerge birinci kere djıyışdırabız, aña enci köz bla qarağanla da bolurla...

Duniяnı djarığına teberdicile ertderaq köz achanları sebebli, alanı iclerinden keb alcı adam cıqğandı. Söz ücün, halq fol’klordan belgili djigit Qanamat, Ebzelanı Aliyni ulanı, Sıntıdandı. Qanamatnı öltürsele da, anı teñlerin - Ebzelanı Qasbot bla Özden ulunu - 10-djıllıq katorgağa buürub, Sibirge aşırğandıla. 

Sovet vlastnı djıllarında ullu hayırlı işleni badjarıb kelgendile: Quuatlanı Ramazan bla Djaubalanı AliSoltan, Semenlanı Halil bla Djantotaylanı Üsuf, başhala. Elcileni eslerinde saqlanadıla: el şkolnu birinci ustazları blimğotlanı Muhammat bla Tauşunalanı Mariяmnı atları. Bu el şkolnu direktoru bolub kelgendi noğaylı Djanibeklanı Abdul-Hamid, anda tuuğandı anı qızı Roza (ilmu-izlem institutnu direktoru qulluqnu talay djılnı tolturğandı) Sıntını qabırlarında asıralğandıla: Stavropol’nu ullu alimi, medicina ilmulanı doktoru Djaubalanı Murat bla Moskvacı tarihci Laypanlanı Hamid. Ol qabırladadı djaşlay arabızdan ketgen Blimğotlanı Munir, gazetibizni alğınñı redaktoru. Djathan djerleri mamır bolsun, djumuşaq bolsun. Alanı tuuralarından qaraydı entda Sıntı qala. Andan ozsañ, başha sınla miñ-djıllıq sınla.

ŞAMANLANI Ibragim,
tarihcialim.