Translit
Таў элни айбатлыгъы, асыл адамлары оруслу жолоўчуну жюрегине тюшгендиле
18.11.2017
0
2992
Белгили оруслу жолоўчу Александр Соборнов 1898 жылда Санкт-Петербургда чыкъгъан «Родина» журналны «Всемирный путешественник» деген къошагъында Малкъаргъа келгенини, мында кёрген затларыны юсюнден очерк басмалагъанды.
Кёнделенни юсюнден а ол былай айтады: «…Элге жуўукълашхан жерде, ариў аўузда, къадама таўланы этегинде сиз кешенелеге тюбейсиз. Ала тюрлю-тюрлюдюле: бирлери – тёбеле, бирсилери – таш хуралы дуппурла, ючюнчюлери – бичен гебенлеге ушагъанла. Аланы жанларында уўагъыракъ ташдан къаланнган кешенеле да бардыла. Ала бары да таў ёзденлени бла бийлени араларында, тышындан, Дагъыстандан, бу жерге киргенле бла, оруслула бла уруш этгенде да былайлада баргъан къанлы сермешлени ызларыдыла.
Уллу къазаўатла, къан тёгюўле да былайлада узакъ заманлада терк-терк бола тургъандыла. Ол себепден, баям, таў тёппеле, тёшле да, бу таў аўузу да адам къандан къаннгандыла. Таўлуланы айтханларына кёре, ол уўакъ ташлы кешенеле орус аскерчилени къабырларыдыла. Таш хуруланы тюплеринде уа ол къазаўатлада жоюлгъан таў жигитле жатадыла.
Мени барлыкъ жерим – Кёнделен аўулду эм аны тёгерегинде орналгъан къошла. Ала бла танышхандан сора, былайлада, бу кечинирге, баш тутаргъа къыйын жерледе, орналгъан таў татарлыланы бусагъатда жашаў болумларыны юсюнден толу айтыргъа онг боллукъду…
Таў татарлыла – бу адам аягъы тутмагъан таўлада бек аламат къойчуладыла… Кёнделенни жамаўаты да аллай ишни сюйген адамладан къуралады. Была уруш этерге сюйген миллет тюйюлдюле, ишлеп, мангылай терлери бла табадыла кеслерине гыржын.
…Кёнделен таўла арасында орналыпды. Ала Минги таўну этеклеридиле. Сагъынылгъан бийиклени бир-бирлери Къызыл-Дорбун, Артаякъ, Арты-Къол, Жеркли-Сырт деген атла жюрютедиле. Аланы башлары булутлада батадыла…
Кёнделен аўул чунгурда, суўну эки жанында орналыпды. Суў, адам къолу жетип, бир ненча бутакъгъа бёлюнеди. Аланы хар биринде тирменчикле ишлейдиле. Ала бошалгъанлай, суў биягъы бир ызгъа жыйылады.
Элни юч жаны таўладыла, тёртюнчюсю уа аўузгъа айланыпды. Алай бла ол желден къоруўланады, мында ол аз урады. Бийикледе желле ойнап, таў башларын къара булутла жапсала, бютюнда кюз артында неда къышда, Кёнделенде жаланда хаўаны аўурлугъун сезесе. Ол къара булутла таўдан юй башлагъа энселе, хаўа бютюн да аўур болады.
Къышда элни шимал жанын къар басыпды, бирси жанында ўа ол жокъду. Жаз келип, кырдык чыкъгъынчы, эл да, аны тёгереги да мор кёрюнедиле. Жайда уа жашил зумуруд кийизле жабадыла тёшлени эм бахчаланы, алаша юйчюклени башларында да кырдык ёсген элни.
Кёнделен юч жюз юйден къуралады. Ала бары да сыйдам башлыдыла. Хар бир юйню аллында нартюх, картоф, сарымсах ёсген бахчасы барды. Аўулда бир ненча межгит да сюеледи. Ала юйледен уллуракъдыла. Юйле, межгитле да ташдан ишленип, топуракъ бла сюртюлгендиле.
Кёнделен аўул таўлада насыпсыз, жарсыўлу жерге саналады. Таўрухлада айтылгъаннга кёре, ол адам сюеклени юсюнде орналыпды. Аны тёгерегин къуршоўгъа алгъан кешенеле, къабырла ол затха шагъатдыла.
Эл жети кере тюп болгъанды дейдиле: саламелик, ёлет кирип неда Кавказны уруш этген тайпалары жоюп. Къартланы айтханларына кёре, сейир затла боладыла мында. Сёз ючюн, билмей тургъанлай эллилеге монглукъ келеди, сора саламелик жетеди да, мал, адам да жарлы боладыла. Неда бир башха къыйынлыкъ тюшеди…Алай, огъурсуз жерде орналса да, Кёнделен (таўча – кенг ёзен) хар жолдан жангыдан тириледи – ары таў адамла келип, жашап башлайдыла…
Элни жамаўаты таў татарлыладыла - сюрюўчюле, малчыла. Кавказ таўланы кийик халкъы болсала да, келбетли, къонакъны сюйген, таза ниетли адамладыла. Ала элден бла къошдан ары чыкъмайдыла, жаланда анда-мында бири болгъанды Нальчикде…
Ала иги ийленмеген териден тонла, чарыкъла, башларына кийик эчки териледен этилген бёркле киедиле. Эр кишиле бары да беллеринде къама жюрютедиле. Уруш этерге угъай, – ала бир да болмагъанча мамыр, жумушакъ халкъдыла – чыбыкъ, эт кесерге.
Быланы сабийлери да къышда, жазда да жалан этлерине окъуна тонла киедиле, жаланаякъ болсала да, башларында уа къой бёрклери барды. Таўлу тиширыўла шалбарла, къолан кёлекле жюрютедиле, къышда ўа – тонла да къаплайдыла, башларында – жаўлукълары, аякъларында – чарыкълары…
Таўлуланы ашлары гыржын, сют ашла эм къой этди. Гыржыннга мирзеўню ала Къабартыдан сатып алып, тери къапчыкъла бла келтиредиле. Будай гыржын мында аз жюрюйдю, аны асламында нартюх ундан этедиле. Аны кюлде биширедиле, локъумланы уа – ийнек не къой жаўда.
Сют ашла уа – жаў, бишлакъ, айран – таўлулада кёпдюле, бютюнда къошда. Айранны суў бла да жукъартадыла. Ол бек хайырлыды – ач болсанг, суўсап къысса да, жарайды. Таўлула дагъыда къой эт бла сарымсах салып шорпа неда шишлик этедиле. Аланы бек баш ишлери, алда айтылгъаныча, малчылыкъды. Мал мында кёпдю. Элли, жюз туўар малы болгъанла аз тюйюлдюле.
Таўлула муслийманладыла. Къызны эрге бергенде, къалын аладыла: эллиден бешжюз сомгъа дери. Аны бермез ючюн, бир-бирле къызны урлап къачадыла. Алай болгъанда, быллай адет жюрюйдю: аны ахлулары урлагъанланы ызларындан жетгенде, къызны кийими жыртылмай тура эсе, аны сыйырадыла, жашны ўа бек аман тюедиле. Алай болмай, жаш къызны кийимин жыртхан эсе, ала артха къайтып кетедиле. Ол заманда тиширыўну жуўукълары къалын тилерге эркин тюйюлдюле…
Кёнделенде жашаў Азиягъа ушаш эригиўлюдю. Эр кишиле, таўда болмасала, аўулну орамларында неда юй башлада къаўум-къаўум болуп олтурадыла. Жашла топ къуўадыла, таш атадыла неда ат оюн къурайдыла, атла бла юй башлагъа ёрлеп, алайдан секирип да эришедиле. Бир-бир ингирледе той да этедиле: къарсны, къобуз сокъгъанлай, тёгерек тепсеўге неда сандыракъгъа барадыла.
Кюнден беш кере белгиленнген сагъатда эфендини сохталары межгит башындан азан къычырып, халкъны намазгъа чакъырадыла. Межгитге Аллахха бек табыннганла жюрюйдюле, асламында къартла. Къалгъанла ўа намазларын юйде, жолда, таўда этедиле…
Межгитде дагъыда таўлу сабийлени эфенди Къуран окъургъа юйретеди. Аўулда башха тюз къуралгъан школ а жокъду… Анда бир къаўум жыл окъуп, сохталаны бек хунерлилери бийик ислам билим алыргъа Стамбулгъа, Бухарагъа да барадыла.
Таўлула сабыр, жуўаш халкъдыла; алада башха кавказ халкъла бла тенглешдирсенг, уручулукъ, мурдарлыкъ дегенча аман ишле бек аз жюрюйдюле. Таў татарлыла къонакъгъа жарыкъдыла. Келсенг, ол сен тохтагъан юйде, тиширыўладан сора, элни бары да болады – къонакъны кёре келгенни къарт, жаш да борчларына санайдыла. Келир да таўлу, кеси тилинде саламлашыр, сора эшик жанында сюелип, санга къарап турур. Кёнделенчилени бек сюйген сёзлери ўа: «Ой, Аллах-Аллах!» – деп, алайды. Аны ала бир затха сейирсинселе, къоркъсала, ыразы болсала да айтадыла.
Бу халал таў халкъы къарангылыкъда жашайды… Аўулда жаланда эки оруслу барды – къагъытчы бла аны юйдегиси. Асламы къошдадыла да, элде адам аз болуўчуду. Жаланда бир-бирледе кёп боладыла ала – Мухаммат файгъамбарны туўгъан эм ёлген кюнюн белгилегенде.
Кёнделен аўулда мен 1896 жылда февральны жартысын бла март айны саўлай тургъанма. Ораза заман эди. Саў кюнню аўулчула ашамай-ичмей, тютюн окъуна тартмай туруп, кюн батхандан сора уа ол затлагъа эркин боладыла. Ол кезиўде эр кишиле межгитге жюрюйдюле. Тиширыўла уа юйде намаз этедиле.
Мартны аягъында ораза бошалып, муслийман байрам болады. Эрттенликде уллу межгитни аллына атлы, жаяў болуп, къошладан да тюшюп, кёп адам жыйылады. Атларына кишен салып, адамла жерде олтуруп, эфендини бла аны сохталарыны Къуран окъугъанларына тынгылайдыла.
Намаз этген таўлуланы арасында бир къаўум къолан чалмалы адам айырмалыды, асламысы ариў байрам кийимле кийипдиле, Меккада болгъан хажилени башларында акъ байлаўла бардыла. Не ариў болсала да, къарангы, мудах таўланы арасында дин сезимлени бийикликлерин чертген, бу жюрек тазалыкъдан толу сураты кёзюнге бир да айбат кёрюнеди.
Таўлуланы ийман жарытхан бетлери къуўанчдан толады. Аладан бири, мени къатыма келип:
– Бизде игиди да? Айтчы, биздеми игиди, сиздеми? Мында игиди да? – деп сора эди.
Бу байрам бир ненча кюн барады. Адамла той-оюн эте, юйден юйге жюрюп, сыйландыла. Чариш, таш атыў, ат оюнла… Сора жумушакъ жюрекли кёнделенчилени «Ой, Аллах, Алла…а…ллаах!» – деген сюйген айтыўлары эшитиледи…»
Мусукаланы Сакинат кёчюргенди,
Комментариев нет