Translit
«Тинтиўле кёргюзтгеннге кёре, къарачайлыла бла малкъарлыла дюгерлилеге бегирек жуўукъдула»
21.04.2017
0
4189
Жангы технологияла айный баргъаны бла байламлы дунияда сейир болумланы, озгъан ёмюрледе адамланы къалай жашагъанларын да билирге амал чыгъады. Ол ишде себеплик этген илмуладан бири уа генетикады. Бюгюнлюкде республикабызда этногеномика бла кюрешген Джаўбермезланы Муратды.
Ол КъМКъУ-да биология факультетни таўусханды. Бусагъатда Башкъортостанны къырал университетини генетика эм фундаментальный медицина бёлюмюню аспирантыды.
Кёп магъаналы ишле бардырады. Ол бюгюн бизни ушакъ нёгерибизди.
- Мурат, белгилисича, республикабызда этногеномика бла быллай бийик даражада кюрешген болуп сен биринчисе. Бу илмуну къалай сайлагъанса?
- КъМКъУ-да биология факультет бла тенг Къарачай-Черкесде къырал университетни тарых факультетин да бошагъанма. Этногеномиканы уа тарых эм биология бла да байламлы болгъаны ючюн сайлагъанма. Бу илмуну хайыры бла къарачайлыла бла малкъарлыла эт-женлерине кёре къуралгъанларын, къайсы миллетле бла келишгенлерин билирге болады.
Магистратурада окъугъанымда, Кавказда узакъ ёмюрлюле кёп болгъаны себепли, аны магъанасы неде болгъанын билирча, къартланы къанларын алып, тинтиў ишле бардыргъанма. Алада башхалагъа ушагъамагъан ген болгъанын да билгенме.
- Андан ары окъуўунгу бардырыргъа Башкъортостанны къырал университетин сайлагъанынгы сылтаўу?
- Алгъадан аспирантурагъа кесибизде кирген эдим. Ары экинчи жыл кёчгенме. Уфада этногеномика тинтиўлеге жарагъан жангы лаборатория, техникада барды. Мени илму башчым Эльза Хуснутдинова да бу сферада къыралыбызда эм кючлю алимледен бириди. Генетикадан аллай терен билими болгъан адам бла ишлерге да сюе эдим. Аны бла чекленмей, Эстонияны лабораториясы бла да байламлыкъ жюрютедиле, ол а къаўум тинтиў ишни анда тамамларгъа амалды.
- Ишингде тюбеген жангычы затланы юсюнден да айтсанг эди.
- Этногеномиканы хайыры бла бир миллетни келечилерини арасында къаллай тюрлю ДНК-ла тюбегенин, къайсы къайдан келгенин эмда ол мутация ненчанчы ёмюрледе къуралгъанын да ангыларгъа онг барды. Сёз ючюн, не заманлада да урушла болгъандыла, адамлагъа жашаў этген жерлерин алыша турургъа тюшгенди. Аны ючюн барысы да бир жерлиле болуп, бир гаплогруппагъа кирген миллет хазна жокъду.
Башха-башха тукъумладан чыкъгъан малкъарлылада 300-ден, къарачайлылада уа 100-ден аслам адамны къанын тинтгенме. Бизде G2a-P16, R1a-Z2123, J2a-M410, R1a-M478, Къарачайда уа R1a-Z2123, G2a-P16, J2a-M410 гаплогруппала кёбюрек тюбегендиле. Аланы къайсысы не къаўумгъа киргенин а Интернетде окъургъа боллукъду. Андан сора да, къоншу миллетлеге угъай, Кавказгъа да жуўукъ болмагъан C-M407, L-M20, J2b-M12, O-M175, H-M52 дегенле да чыкъгъандыла.¶
- Къоншу миллетледен бегирег а къайсыла бла жуўукъ болабыз сора?
- Эм алгъа белгилерге сюйгеним, биз Беш да Таў эл болабыз. Хар аўузну да кесини тарыхы барды, диалект башхалыкълары да эсленеди. Аны ючюн а аланы беш тюрлю субгруппагъа юлешип, алай тинте турама. Къарачайлыланы да энчи. Ол бек сейирди, нек дегенде ушагъан этгенликге, аланы бир бирден айыргъан энчиликле да тюбейдиле. Бютюнда эр кишилени жанларындан.
Дагъыда аладан отуз адамны хар бирини да 700 мингден аслам мутацияларыны эсеплери хазыр болгъанды. Энди Эстониягъа барып, аланы тинтирикме. «Bash» тилде «Eigensoft» программаны хайыры бла ол мутацияланы бир бирден айыргъан затларына къарарыкъма.
Толу геном тинтиўле кёргюзтгеннге кёре, барысындан да бек къарачайлыла бла малкъарлыла дюгерлилеге жуўукъдула. Бирбиз дерге да боллукъду. Къумукълула бла бек къаршыбыз деп айтылгъанлыкъгъа, ала башхаракъладыла. Эбизеле бла келишгенлерибиз да тюбейди.
Дагъыда белгилеригим, бизде терк-терк эшитесе, бир атадан туўуп эки-юч башха тукъум болгъанбыз деген айтыўланы. Ол ётюрюкдю, нек дегенде ол тукъумланы кёбюсюню къанлары келишмейдиле.
- Озгъан жыл ишлеп башлагъан «1000 геномов России» проектни юсюнден да айтсанг эди.
- Алгъаракълада Санкт-Петербургда аллай магъаналы проект ишлеп тебирегенди. Анга уа атадан, анадан эм бир сабийден къан керек эди. Кесине да «семейное трио» дейдиле. Анга таўлула да кирир ючюн 180 юйюрден анализ алып, ары ашыргъанма.¶
Аланы хайыры бла уа ол юйюрню ата-бабалары бу жерлеге къачан келгенлерин, андан сора къайсы миллетледен къатышлары болгъанын, ол регионда жашагъанланы энчиликлери недеди, къаллай аўруўлары къозгъалыргъа къоркъуў барды дегенча генлери бла байламлы кёп къыйматлы затланы билирге боллукъду. Ол а битеуроссей базада сакъланырыкъды. Анга алыкъа бир-бир миллетле кирмегендиле. Таўлуланы бла къарачайлыланы салгъанбыз.¶
- Къанны асламысында эр кишиледен алгъанынгы сылтаўу недеди?
- Хаў. Адамны тюкюрюгюнден, чачындан да алыргъа жарайды. Алай къан бла кёбюрек билирге болады. ДНК материал да игирек сакъланады. Аны ючюн а энтта да керек болса, аны бла хайырланыргъа жарарыкъды.
Къанны жангыз да эркегырыўладан алама. Нек дегенде ол анализ бла анасыны, атасыны жанын да билирге болады. Тиширыўну ДНК-сы бла уа жангыз да анасыны жанын кёраласа. Аны ючюн кишиленики бла ишлеген тынчыракъды.
- Этногеномикадан сора, не жаны бла иш бардыраса?
- Дагъыда палеонтология бла ишлерге умутлума. Ол а озгъан ёмюрледе жашагъанланы сюеклеринден алыннган ДНК-ды. Белгилисича, адамны санында эм иги тишлери сакъланадыла, аны себепли тинтиўге аланы алама.¶
Кавказны археология институтуну башчысы Атабийланы Биаслан себеплик этип Нальчикден эм Ставрополь крайда Новопавловск элде археология хранилищеден да алан, скиф къаўумгъа киргенлени материалларын жыйгъанма. Ала 100-ден аслам болгъандыла. Ол ДНК-ны уа Кембридж университетге, Эстониягъа да ийгенме, энди алагъа къарарыкъдыла.
- Мындан ары уа къаллай умутларынг бардыла?¶
- Къысха заманда кандидат ишими хазырлап, къоруўларгъа итинеме. Аны жетишимли бошагъанымдан сора да, бу жаны бла кёп сейир ишле бардырыргъа умутлума. Ала бла кюреширча республикада да тийишли лаборатория ачылыр деп ышанама.
Темуккуланы Амина,
Комментариев нет