"Къарачай" (??79-86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?"internetten
http://www.softinterface.com/Convert-Doc/Features/ Convert-PDF-To-TEXT.htm?gclid=CLamnJDh46QCFUKT3wod 0yLK5w Convert PDF To Text Files (Convert PDF To TXT Files) дeп бир програмла кёчюрюргe кюрeштим.
Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке-
рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю. ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.
Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю номер-лериндеди.
ДЖЁГЕТЕЙ АЯГЪЫ РАЙОН1935 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 24835 гектарды. Районну джамагъатыны саны 52200 адамды. Анда джашагъан къарачайлыланы саны 39406 адам болады.
Сарытюз эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 2800 гектарды.
Элни кесини джери 328 гектаргъа саналады.
Сарытюз Къумуш бла Красногорка эллени арасын-дады. Совет власть орналгъ-андан сора къарачайлыла-ны бир къаууму тар ёзенле-ден тюз джерлеге кёчеди, алай бла 1921-1924 джылла-да Къызыл Къарачай, Тере-зе, Элтаркъач элле къурала-дыла.
Сарытюзню тамалын 1924 джыл тебердичи Бат-чаланы Ильяс салгъанды. Аты да ?сары тюз? деген магъананы береди.
1943 джыл ноябрны 2-де (гюрге кюн) халкъыбызны юсюне джалгъан терслик-лени къуюб, мингле бла джылланы джашаб келген джуртларындан кёзкёрмез-ге, Орта Азия бла Къазах-станны къум тюзлерине, ашырадыла. Ма ол заман-да элге къарачайлыла атагъан атны да къызгъана-дыла, анга Прикубанский деб атайдыла.
Уллу Ата джурт къазауат-да Сарытюзден 156 адам джан бергенди. Ёртенладан бир юйдегиден 4 къарнаш, Биджиладан 4 къарнаш, Бо-ташладан 3 къарнаш уруш тюзледен къайтмай къалгъ-андыла. Бюгюн элни кесини аты орнуна да салыныб, бу юйдегилени атлары бла орамла да аталгъандыла.
Былайда бир затны эси-гизге салыргъа излейбиз. Ким да билгенден, бизни кё-чюргенлери себебли халкъ-ыбызны келечилерине Со-вет Союзну Джигити деген атны бермей тургъандыла.
1943 джылгъа дери, совет аскерле ызларына ыхтыры-лыб баргъан кёзюуде, бютеу
СССР -ден 30 минг совет ас-керчи Совет Союзну Джиги-ти деген атха теджелгенди ? аладан 40 адам къарачайлы болгъанды. 1943-1945 джыллада Совет Союзну Джигити деген атха миллион совет аскерчи теджелгенди. Къарачайлыла аланы ичин-де къаллай бир боллукъла-рын (неда болгъанларын) эсеблерге да къыйынды.
Аладан сынгар бир адам-гъа ? Багъатырланы Харун-нга ? берилгенди ол ат къа-зауатны кёзюуюнде.
Бюгюнлюкде Джигит де-ген атны 11 адамыбыз джю-рютеди. Биз аланы юслерин ден артдаракъ айтырыкъбыз.
Уллу Ата джурт къазауатха дери элде Ворошилов атлы колхоз болгъанды.
Элни къатында орналгъан дорбунлагъа турист маршрутла салыннгандыла ? ?Теплая?, ?Кадет-Дорбун?, д.а.к.
Сарытюз къарачай эл болгъанлыкъгъа, анда кёб тюрлю миллетни келечилери джашайдыла.
Сарытюзде джашагъан къарачайлыланы саны 3746 адамды.
Сарытюзден Джёгетей Аягъы шахаргъа дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр болады.
Джёгетей эл муниципал къуралышны бютеулей джери 6248 гектарды.
Джангы Джёгетей элни джери 162 гектаргъа саналады.
Джангы Джёгетей къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора къуралгъанды ? 1957 джыл. Джёгетей сууну аты бла аталгъанды эл. Анга ?Къобустала?, ?Чалманла? деб да айтыучандыла халкъда.
Аллында эл ?Джёгетей Аягъы? совхозну бир бёлюмюне саналгъанды, 1965 джыл кеси айырылыб ?Джёгетей? совхоз болады.
Элни ичи бла Ючкекеннге джол ётеди.
Къарачай элге саналгъанлыкъгъа, элде башха миллетлени келечилери да джашайдыла.
Джангы Джёгетейден Джёгетей Аягъына дери 10 километрди, Черкесскеге дери 28 километрди.
Эски Джёгетейни джери 199 гектарды. Тийре-тийреге юлешиниб, Джёгетей сууну джаны бла Къызыл Къаладан Джангы Джёгетейге дери джетиб тохтайды.
Джёгетей ёзенде 1795 джылдан къалгъан къарачай къабырла бардыла.
Белгилисича, 1828 джыл Хасаука урушдан сора, Къарачай сыйлы кесаматны тамалында Эресейни къурамына киреди. Ызыбызгъа айлансакъ, Асхакъ Тимурдан сора алан кърал, къуш тюгюнлей чачылыб, кими Тау Артына, кими Кърымгъа къачады.
Бир кесегибиз да мийик тауланы тар ёзенлеринде бугъады. Алайда джашаб тургъанлай, бир кюнню Хасаука уруш барыб, къарачай халкъны аллында тургъан акъылманларыны тюз оноулары бла миллетин къырдырмай, Къарачай Эресейге къошулады.
Хасаука урушда Эммануэлни 150 аскерчиси ёлгенди, къарачайлыла 12 адамларын тас этгендиле. Ол урушда ёлген джигит Умарны джыры да барды. Асыры залимден анга ?эки атыб тютюнюн бир этиучю? дегендиле. Бюгюнлюкде талай тукъум аны кесиники этиб даулашады. Умар къайсы тукъумдан болгъанын киши да билмейди. Бир затны уа барыбыз да билебиз: ол къарачайлыды, тарихибизде махтаулу ызын къойгъанды.
Къарачайны адам саны кёб, джери аз болгъаны себебли, орус патчах бизни миллетге тюз джерледе эл орунла береди, алай бла,
аланланы туудукълары ? къарачайлыла ? аланла бурун джашагъан джерлеге ие болуб башлайдыла. Алайды да, Джёгетей ёзен да, арадан джюзле бла джылла ётгенден сора, аны джеринде тарих ыз къойгъан ахлусуну ту удукъларына эшиклерин кенг ачады.
Хасаука кесаматдан сора къарачай миллет сёзюне толу болгъаны себебли (айтыргъа, бизни миллетден чыкъгъанды ?Навеки с Россией? деген девиз), патчах разылыгъын билдире, 1893 джыл майны 20-да Кавказ аскер округну аскерлерини командующийи генерал адъютант Шереметьев бегим чыгъаргъанды. Анда былай айтылгъанды: ?Все леса, расположенные по верховьям р. Кубани и её притокам: Теберде, Худесу, Дауту, Джеланколу и Маре, состоящие из хвойных и лиственных насаждений и за нимающие площадь прибли зительно 100 т. д. (тысяч де сятин) составляют достояние всего карачаевского племени, не подлежат распреде лению между отдельными аульными обществами?.
1910 джыл къарачай мил лет тюз джерлеге чыгъа тебрегенинде, джангыдан указ чыкъгъанды. Чегет эм уллу байлыкъгъа саналгъаны себебли, указ чегет бла байламлы болгъанды: ?Все леса Карачая, состоявшие в постоянном пользовании населения, оставить за карачаевским народом на праве нераздельной общественной собственности?.
Джёгетей эллени къуралыулары 15 джылны узунуна баргъанды ? Огъары Тала, Орта тийре, Эки суу арасы деген атла ол затха шагъатлыкъ этедиле.
1926 джыл Эски Джёгетейде 5942 адам джашагъанды. Коллективизацияны заманында ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады. 1939 джыл ВЛКСМ-ни крайкому Джёгетейде джаш тёлюню, социалист эришиуге чакъырыб, ючюнчю бешджыллыкъны сыйына эм иги аскер атланы ёсдюрейик эмда ворошиловчу атчыланы хазырлайыкъ, деген башламын джаратыб къабыл кёргенди.
Джёгетейчи джаш Багъатырланы Харун Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Днепр суудан ётген заман да этген джигитлиги ючюн Со вет Союзну Джигити деген атха ие болгъанды. 1992 джыл Гербекланы Магомет-
ге Россия Федерацияны Джигити ат берилгенди. Ол зат Россия Федерацияни биринчи Президенти Борис Ельцин Сталин бла Берияны терсликлери ючюн кёчюрюлген миллетледен кечмеклик тилегенден сора болгъанды. Эски Джёгетейден Джёге тей Аягъына дери 18 километр барды, Черкесскеге дери 36 километр болады.
Къызыл Къала элни кесини джери 102 гектар болады.
Эл 1928 джыл къуралгъ анды. Адамла бери эски къа рачай элден ? Хурзукдан ? кёчгендиле. Элде биринчи юй орунну Мамаланы Джанибек салгъанды.
Урушха дери былайда Ворошилов атлы колхоз болгъанды. Къарачайлыланы кё чюргенден сора элни атына Каменное атагъандыла. (Ке лишмей да къалмайды, элде адам къалмаса, эл ташджю рек болмай не этерик эди?) Къарачайлыла ?тутмакъ дан? къайтхандан сора эл кесини атын табады.
Къызыл Къаладан узакъ болмай, 2 километр чакълы барыб, XVI-чы ёмюрден сакъланнган Гошаях бийчени къаласы сюеледи. Анга Гошаях къала дейдиле.
Джёгетейни ёзени башха археология эсгертмеле бла да байды.
Къызыл Къаладан Джёгетей Аягъына дери 21 километр барды, Черкесскеге дери ? 39 километр.
Эски, Джангы Джёгетейледе эмда Къызыл Къалада джашагъан къарачайлыланы саны 7975 адам болады.
Красногор эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1616 гектарды.
Красногорка элни кесини джери 251 гектаргъа саналады.
Алгъын анга Верхне-Кубанская дегендиле.
Красногоркагъа аты аны тёгерегинде къызыл бояулу къаяла болгъанлары ючюн аталгъанды. Аны тамалын 1861 джыл къобан къазакъ аскерлени къазакълылары салгъандыла.
Красногорка станседе 2144 адам джашайды ? асламысы оруслула бла къарачайлыладыла.
Красногоркада джашагъан къарачайлыланы саны 1376 адамды.
Красногоркадан Джёгетей Аягъына дери 20 километр барды, Черкесскеге дери 38 километр болады.
Къойдан эл муниципал къуралышны бютеулей площады 782 гектарды.
Къойдан элни кесини джери 49 гектар болады.
Къойдан Пристань бла Николаевканы арасында орналгъанды. Алим М. А. Хабич улу чертгеннге кёре, эл ?къой суу? деген магъананы тутады. Башха тюрлю топонимика оюмла да джюрюйдюле. Былайда Абазинка суучукъ барады, анга алгъын Тохтамыш суу дегендиле. Джюрюген хапарлагъа кёре, былайда ногъайлыла джашагъандыла, элге эмина ауруу кириб, барысы да къырылгъандыла.
Эл 1926 джыл къуралгъаннга саналады, атына да алайда Красный Востокдан чыкъгъан абазалыла джашагъанлары себебли Абазинка дегендиле.
1957 джыл къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтханларындан сора 200 къарачай юйдеги бери кёчгенди.
Алайды да, элни огъары джанында, Къойдан Пристаннга къошулгъан джерде, къарачайлыла джашайдыла, элни тёбен джанында абазалыла орналгъандыла. Элде абазалыла бла къарачайлыладан сора да башха миллетлени келечилери бардыла. Къойданда джашагъан къарачайлыланы асламысы, Пристань, Чапаевский, Холодный элледеча, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчгюнчю, Мара элде джашагъандыла.
Къойдан элде 828 адам джашайды ? аладан 347 адам къарачайлыды.
Къойдандан Джёгетей Аягъына дери 22 километрди, Черкесскеге дери 17 километр барды.
Гюрюлдеуюк эл муници-
пал къуралышны бютеулей
площады 1515 гектарды.
Элни кесини джери 111 гектар болады.
Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен