Кёчгюнчюлюкню джырлары

ХАЛКЪ ДЖЫРЛА

МИНГИ  ТАУУБУЗ  БИЗГЕ  ЖИЛЯЙ  КЪАЛДЫ

Тангны тёбен жаны аз белги берирге
Тёгерекни аскерле алдыла.
Атала, къарнашла - бары да урушда,
Бизге не къыйынлыкъ салдыла!

Тауукъ къычырыгъы, сабий жилягъаны
Жюрек жауунгу ашай туралла.
Ой, къарт кишилени, тиширыуланы
Ушкок къалакъ бла уралла.

Къыйыналып ишлеген бизни жолларыбыз
Къалдыла букъулап, чарс этип.
Жарлы Къарачайны къоратып баралла,
Бу Кавказ тауладан тас этип.

Бизни журтубуздан сибирип баралла,
"Студебекерле" кючлю дууулдай.
Ай, жарлы Кавказым, сен къалып кетгенсе,
Нарат тереклеринг шууулдай.

Къойланы сюргенча, бу биз жарлыланы,
Къуууп, вагонлагъа жыялла.
Быллай къыйынлыкъны кёрюп, кётюралмай,
Ай да, кюн да бирден жиляйла.

Ой, Минги тауубуз бизге жиляй къалды,
Ол акъ сакъалын да суу этип.
Мындан нек къоратып барадыла бизни,
Гюняхыбыз болмай, къуу этип?

Къарачай Къобаны къаралып жиляйды:
"Мени Къарачайым кетди",- деп.
Ол ызыбыздан бир мугур болуп къалды:
"Не уллу къыйынлыкъ жетди!" - деп.

Бу къыйынлыкъланы кётюрюп туралмай,
Бюгюлюп, жиляйла терекле.
Хужу къалдыла да, байтамал болдула
Къарачайда къолан ийнекле.

Сыртлада, къоллада улуй айланалла
Уллу Къарачайны итлери.
Къайсы миллетлеге аш-азыкъ болдула
Къыйналып мажаргъан мюлклери?

Биз кетгенли  къуруп къалгъандыла, дейди,
Къара суула, жерге жутула.
Сау Шимал Кавказгъа чачылдыла, дейди,
Къарачайдан къалгъан жылкъыла.

Бизни юйлерибиз къалып кетгендиле,
Эшикле артларындан тартылып.
Жарлы Къарачайым эки тенг болгъанды,
Ашсыз-суусуз жерге атылып.

КЪАРАЧАЙНЫ КЮЙЮ

Вир минг тогъуз жюз къыркъ ючюнчю жылда
Ноябрь айны ал кюнлери.
Мен, жырламайын а, жиляп бир айтайым
Кёчген Къарачайны кюйлерин.

Туугъан да элинден, ёсген да жеринден
Кёчюрюлген жарлы Къарачай.
Миллетле ичинде, ой, миллетлик аты
Ёчюрюлген жарлы Къарачай.

Жай жайлыкъларындан, къыш
къышлыкъларындан,
Ол уллу Бийчесын сыртындан,
Сен, жан бла тёммек айырылгъан кибик,
Айырылдынг Ата журтунгдан.

Журтунгдан кёчюп, от жилтининг ёчюлюп,
Къайры да бараса, Къарачай?
Теркде, тенгиздеми, таудамы, тюздеми,
Къайда уа къаласа, Къарачай?

Ата тыпырындан, ана жылыуундан
Айырылгъан жарлы Къарачай.
"Бандит" ат аталып, ёмюрлюк тюрьмеге
Жолун салгъан жарлы Къарачай.

Минги тау къойнундан, Къобан а бойнундан
Тюп этилген жарлы Къарачай.
Жанынг саулукъда, ёлгеннге тенг болуп,
Кюйю этилген жарлы Къарачай.

Танг аласында, ой, аскерчи солдатла
Эшиклени къаты къакъдыла.
Юйледен чыгъарып, кирит орунлагъа
Бир къара киритле такъдыла.

Аскерчи солдатла - ибилис суратла,
Сормайын, юйлеге кирдиле.
Сюнгю учу бла, сауут кючю бла
Алларына салып, сюрдюле.

Жауланы сюргенлей, сюредиле бизни
Законсуз, къагъытсыз-къаламсыз.
Къарт кишиле жиляй, тиширыула сарнай,
Жолгъа биз чыгъабыз амалсыз.

Ата журтубуздан биз чыгъып барабыз,
Саналгъанбыз къырал жаулагъа.
Къыбылагъа къарап: "Сау къалыгъыз!" - дедик
Шорха суула бла таулагъа.

Сауутлу аскерле, юйледен чыгъарып,
Тёгерегибизни тыйдыла.
Малланы сюргенча, терк сюрюп келтирип,
Темир вагонлагъа жыйдыла.

Бизни жер юсюнде къоярыкъ болмазла,
Къуярыкъ болурла тенгизге.
Этилген зорлукъну, бар къыйынлыкъланы
Айтып айталмайма мен сизге.

Да, быллай къыйынлыкъ бизге къайдан тюшдю,
Кёкден тюшген кибик элия?
Бу къыйынлыкъланы бизге жетдирдиле
Сталин "атбыз", Берия.

Кёк да кюкюреди, жер да титиреди,
Къан жилямукъ жауду таулада.
Итле ыстаууатда таугъа, ташха улуй,
Сюрюуле къалдыла баулада.

Бузоула къалдыла бир ачы къычыра,
Ийнекле къалдыла ёкюре.
Жарлы иелери кетип барадыла,
Кюе-бише, къанла кекире.

Жылкъы сюрюуле да къалыб а кетдиле
Тауда жылкъычысыз, атчысыз.
Ой, биз жазыкъла уа къалай болуп къалдыкъ
Былай болушлукъсуз, жакъчысыз?

Къайры келгенбиз, къайры жетдирдиле?
Вагон эшиклени ачдыла.
Узакъ Азияны, къум тюзлерине,
Къуш тюгюнлей этип, чачдыла.

Биз бу къыралны балалары эдик,
Къырал бизни этди нек ёге?
Атала, анала - зорлукъ, ачлыкъ чеге,
Жашла - къырал ючюн къан теге.

Бу къум тюзлеге тёгюлген таулула -
Жалан аякъ, чарыкъ-чабырсыз.
Илипин ызгъа кёмюлген жарлыла -
Сын ташсыз, кебинсиз, къабырсыз.

Къарачай, сенден къалгъан ырысхыдан
Бирле - тоюп, бирле - семире.
Кёмюлмей тургъан жарлы таулуланы -
Къушла чача, итле кемире.

Тапхан балаларын къум тюзге кёме,
Сарнай къалгъан жарлы анала.
Ёлген аналаны ёшюнлерин эме,
Жиляй тургъан ёксюз балала.

Жиляулукъ болгъан а жарлы Къарачайгъа
Буслийман халкъ бары жилясын.
Бу къыйынлыкъланы бизге уа сынатхан,
Бизнича, къыйынлыкъ сынасын!

ТАНСЫКЪЛАУ ЖЫР

Мен, тансыкъ болуп, келгенме, тенгле,
Учкулан башы таулагъа.
Мен жылы салам береме энди,
Ёлгенле къалып, саулагъа.

Ой, ташын жалап, сууун ичейик
Бу ёзенлени, жерлени.
Сыйлы атларын кюйге салайыкъ
Тышында жан бергенлени.

Шам Къарачайым, къучакъ жаяйым,
Сени терсликден къоруулай!
Да жаланаякъ бир айланайым,
Ким сау къайтды деп, соруулай!

Тузлу жилямукъ бетими жууа,
Ёксюзле бла жиляйым.
Ой, кенгде къалгъан ёлгенлеге атап,
Жер сайлап, сын таш салайым.

Марат терекни жибек чачына
Тюртюден инжи тизейим,
Тау этегинде атылып къалгъан
Къабыр топракъны излейим.

Къыйынлыкъ чекген бу жарлы халкъгъа
Кёз ачдыра, жыр айтайым.
Къайда болсам да, ахыр кюнюмде,
Ой, бу жерлеге къайтайым!

Ой, Ата журтум, сыйлы Къарачай,
Мен къууаннгандан жиляйма.
Узакъдан келип, тансыкъдан кюйюп,
Жюрек таралып, жырлайма.

КЪАЙТХАН КЮН ХАЛКЪЫМА

Онтёрт жылны жер тырнакълап жашагъан,
Жилямукъ бла гыржынны тенг ашагъан,
Сарнайса сен, тау журтунгу ийнакълай,
Жарлы халкъым, ой, жаралы Къарачай!

Адамларынг Азияда къалдыла,
Жюреклеге кетмез аууруу салдыла,
Къабырларынг къум тюзледе сынсызлай,
Уланларынг къазауатда ызсызлай.

Ол жыллада жан бергенле къайтмазла,
Тауларына тансыкъ салам айтмазла,
Махар суудан бауурланып ичмезле,
Саула этген бу кюйлени эшитмезле.

Ол жылланы къан ызлары кеберле,
Аллах айтса, уланларынг жетерле,
Сен жырларса тауларынгда алгъынлай,
Жарлы халкъым, ой, жаралы Къарачай!

Ёлгенинге жанет юйню багъышлай,
Сауларынгы жашау жолгъа алгъышлай,
Мен айтханча, жилямугъунг жылтырай,
Айт орайда, ой, жаралы Къарачай!

БАЗАР КЮН

Къарап турама Жамбул базаргъа,
Кёлюм жетипди тамам азаргъа,
Жарлы Къарачай нек келди бери,
Талауул болуп ырысхысы, жери?

Хар бири, бирер дыгалас этип,
Сатыу этелле, жазыкълыкъ жетип.
Мен да тилейме, алагъа къарай:
Я Аллах, сен бер бу халкъгъа къолай!

Мен да - быланы ичинде бири,
Жума къылама, межгитге жюрюп.
"Кимсе?" - деп, бир да сормайды киши.
Къарачайлыма - олду бедишим.

Бир кюн комендант, межгитге кирип,
Тутханед мени, арадан тинтип.
Онкюнлюк азап салгъанед тюрьме,
Сан эзилгенед, болмайын хурмет.

Ахам Меккяда, къарт атам да анда,
Жарлы анам эсе - къазах къабырда.
Бери келгенбиз, не сый? Не багъа?
Кимге керекбиз биз Казахстанда?

Эшит, Аллахым, тилек сёзюмю,
Къызгъанма бизден насып кезиуню!
Къайтыу насыпны бер къартха, жашха,
Тюк чыгъарча тёнгереген ташха!

Артыкълыкъланы кёресе кесинг,
Эт деп, эркинлик бересе кесинг.
Кёре тураса зарауатлыкъны,
Инжитме энди бу жарлы халкъны.

Терсни терслигин, тюзню тюзлюгюн
Бер, къайтар халкъны къалгъан юзюгюн.
Къарачайлыгъа тапдыр тыпырын,
Къойма бу жерде аны къабырын!..

ТИЛЕК

Бу дуния - бир садакъ учхан тёрелей,
Ётген кюнюм - жанып кетген ёртенлей,
Аз ёмюрюм - къонакълыкъгъа келгенлей,
Этген ишим - тенгизге таш кетгенлей.

Ой, кюн десем - мен жеталмаз узакъда,
Ой, жер десем - аякъ тюпде, тузакъда,
Халкъым десем - кёчюуюлде, ачлыкъда...
Бер, Аллахым, жашар кибик къарыуну!

КЁЧКЮНЧЮЛЮК КЮНЮМДЕ

Сейир дуния, жаннган жулдуз,
Тийген кюн -
Барысы да бизни эди,
Кёчгюнчюн.
Жюрютеек иги умутла,
Адетле,
Талпынаек джашау деген
Жаннетге.

Энди къадар бизге сыртын
Бургъанды,
Хыны жазыу сыйрат кепюр
Къургъанды,
Ачы буйрукъ Москвадан
Келгенди,
Сабий, къарт да аякъ юсге
Миннгенди.

Умут уллу, насып дыккы
Халкъыма,
"Бандит", "кадет" атадыла
Атына,
Бюгюн бизге Махтау да жокъ,
Сый да жокъ,
Бюгюн бизге азыкъ да жокъ,
Юй да жокъ.

Ата журтдан къыстадыла,
Журт да жокъ,
Игиликден умут этиу
Чырт да жокъ,
Вагонлада ышармайбыз,
Кюлмейбиз,
Къырлыкъмылла, къаллыкъмылла? -
Билмейбиз.

Къайры элтелле? - Сёлеширге
Онгунг жокъ,
Кимге соргъун? Тюзюн билген
Киши жокъ.
Бир - тенгизге тёгюллюксюз,
Дейдиле,
Бир - Къытайгъа берилликсиз,
Дейдиле.

Ёлгенлени жашырмайын
Болмайды,
Милисала атдырмайын
Къоймайла.
Кёр къазаргъа, асыраргъа
Заман жокъ,
Ёлюгюнгю ташла да кет,
Амал жокъ.

Бир ёлюкню тюшюрдюле
Вагондан,
Кюрешелле къабыр чунгур
Этерге.
Къычырады машинаны
Бугъасы...
Буйрукъ болду алай къоюп
Кетерге.

Адамланы, тюшюрмейин,
Тыйдыла,
Тюшгенлени ызларына
Жыйдыла.
Мурдар бугъа ашыгъады
Тебрерге,
Эки къызы унамайла
Минерге.

Керохладан къоргъашынле
Чыкъдыла,
Экисин да жерге-жерге
Жыкъдыла.
Бугъа кетди, жангыз ёлюк
Юч болду,
Бу артыклыкъ жюреклеге
Кюч болду.

Жаханимге ёретинлей
Кирдик деп,
Сарнайдыла тиширыула
Сарында,
Къырал бкзге берген иги
Затларын
Къусдургъанды бирин къоймай
Барын да.

Ызыбыздан таула сарын
Салдыла,
Малларыбыз хужу-хужу
Къалдыла.
Итлерибиз узун созуп
Улулла,
Къарачайда къаллай элле
Къурулла!

Бетсиз замам, нек этесе
Залимлик?
Нек болгъанды бизни бла
Аранг тик?
Кимди сени оноуунгу
Жюрютген?
Онгсуз халкъны къанын ич деп
Юйретген?

Жахил шашса, элтедиле
Моллагъа,
Ашыкъ чыгъып анга элтген
Жоллагъа.
Молла шашса, барыр жери
Болмайды,
Терс, тюзме деп, ол эсине
Алмайды.

Базып, анга акъыл берир
Бир жан жокъ,
Жангылдынг деп, ойлашдырыр
Адам жокъ,
Эй, тамата сюйгенича
Этгенди,
Ачы буйрукъ къол салынып
Битгенди.

Ким билсин, бу жарлы халкъны
Насыбы,
Юзюлмейин, тутуп къаллыкъ
Эсе уа?..
Ким билсин, бу баргъан жерин
Тапсынып,
Жан кечинмек мажараллыкъ
Эсе уа?

Жарлы халкъым, къатдыр энди
Белинги,
Жоюлдум деп, такъыр этме
Кёлюнгю.
Ёлген эшек да жаллыдан
Къоркъмайды,
Сен да къоркъма, жууукъ къойма
Ёлюмню.

КЮЙ

Къарамыйыкъ, Къарачайны къанын иче,
Жарыкъ кюнюбюзню этди къара кече,            .
Бушуу, къайгъы бары бирден бизге кёче.
Баш кётюрюп къарамайды Къарачайым.
Юйюбюзден къысдалла,
Энди юйюбюз жокъ.
Элибизден къысдылла,
Элибиз да жокъ.

Жашауубуз жашау тюйюл, жаннган отду,
Хар кюнюбюз кюн тюйюлдю, учхан окъду.
Бюгюнлюкде насып кёрген бир жан жокъду.
Баш кётюрюп къарамайды Къарачайым.
Динибизни алдыла,
Энди дин да жокъ.
Журтубузну алдыла,
Энди журт да жокъ.

Умут чагъы жюрекледе бир чакъмаса,
Къарлы таргъа салып барыр кюн чыкъмаса,
Тюзлюк туруп, бу зорлукъну бир жыкъмаса,
Баш кётюрюп къараялмаз Къарачайым.
Бу дунияны кенгинде
Бизге ышыкъ жокъ.
Къарачай аты болгъан
Энди халкъ да жокъ.

("Кёчгюнчюле эсгертмеси" (жырла бла назмула) (1943-1957), Нальчик, 1997г. Хаджиланы Танзиля жарашдыргъанды)