Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
|
|
|
|
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/07/31.pdf
"Заман" газетни 2010 джыл июлну 31-де чыкъгъан номери. Ючюнчю бетде Таумырзаланы Далхат: "Малкъарымы тарихи, джер аты сакъланса сюеме". |
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
2010 джыл, августну 12. ?63 алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы. Иваненков Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги - 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны - 12 сажна, ёзегини тёгереги - 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады. Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген - юйсюз къалгъанды - юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди, кесине джукъ болгъанмыды, билмейме. "Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды. |
|
|
|
http://karachay.smi09.ru/131-karachajj-58-ijulnu-2 4.html
2010 джыл, июлну 24, ?58 Статья "Эркин джырчы Сапар" - Ёзденланы Сапарны юсюнден. Биринчи керти сёздю бу Сапарны юсюнден. |
|
|
|
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/17.pdf
"Заман", "Къарачай" газетлени бирлешген номерлери. "Ас-Аланла" кимлени ата-бабаларыдыла?" - архызда ётген илму конференцияда чечен алимле аланла иран тилде сёлешгендиле деб, тегейлиле бла бир болгъандыла. Хабаз джанында Кетмиш чучхурдан сейир информация. |
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" газет ?68, 2010 джыл августну 26 Макале (статья): "Осал къылыкъла къарачай халкъны кётюрем этиб барадыла". "Халкъны къурутуб баргъан юч зат: ичкичилик, джол чарпыула (аварияла) эмда джаш тёлю бир-бирин къыргъан палах. Бу барыудан барса, керек кюн ёрге сюеллик табылмай къалыр" деб, къоркъууун айтады автор. |
|
|
|
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/20.pdf
Таш усталаны юслеринден сейир макале (статья): Хунала - ёмюрлюк эсгертмеле. |
|
|
|
|
|
Tilmek
Сау бол. Бек тынгылы джазылыбды хуналаны эмда усталаны юсюнден-джаратдым.Эртделеде малкъарлыланы да Къарачайгъа чакъырыб болгъандыла хунала къалатыргъа.(аитыугъа кёре) |
|
|
|
Сау бол.
Сиз дe сау болугуз |
|
|
|
Sabr
Эльбрусоид # Дата: 19 Авг 2010 01:29 [Отправить ЛС] [GIS] Ответить Цитата [Translit] [Кириллица] http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/17.pdf "Заман", "Къарачай" газетлени бирлешген номерлери. "Ас-Аланла" кимлени ата-бабаларыдыла?" - архызда ётген илму конференцияда чечен алимле аланла иран тилде сёлешгендиле деб, тегейлиле бла бир болгъандыла. Хабаз джанында Кетмиш чучхурдан сейир информация. КЪарачай <<Заман>> бла <<КЪарачай>> газeтлeни бирикгeн номeрлeри 2010 жыл17-чи август, гeуюргe кюн. Но: 157 (18498) ---------------------- багасы 3 сомду Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла? Кёп болмай Архызда <<Аланла бла асла Eвразияны рeгионларыны eтника тарыхларында>> дeгeн тeмага битeуроссeй конфeрeнтсия бардырылганды. Кючлю кырал болуп кёп ёмюрлeни жашап кeтгeн таурухлу аланла кeслeрини ызларын таулада, тюзлeдe да койгандыла. Бусагатда аны чeклeрини бириндeн биринe самолётда учарга кeрeкди. Аланлага аталып, быллай бийик даражада илму жыйылыула арт 20 жылны ичиндe болмагандыла. Бу конфeрeнтсияны кураганланы - Карачай илму-излeм институтну бла Карачай-Чeркeс кырал унивeрситeтни кeлeчилeрини - Eвразия континeнтни кыралларындан алимлeни биргe жыяр муратлары бар eди. Анга Шимал Кавказны бютeу рeспубликаларындан, Краснодар, Ставропол крайладан, Молдавиядан (гагауз миллeтдeн) алимлe кeлгeн eдилe. Аны бла калмай илму докладларын Санкт-Пeтeрбургдан, Eкатeринбургдан, Башкириядан, Татарстандан, Тбилисидeн, Тюрк кыралдан да жибeргeн eдилe. Eки жыйырма авторну матeриалларындан куралган жыйымдык китап Карачаeвскeдe унивeрситeтни китап басмасында чыгарылып, авторлага барына да бeрилгeнди. Конфeрeтсияны плeнар жыйылыуу Тёбeн Архызда, Буковода (дунияга бeлгили астро-физика обсeрваторияны посёлогунда) бардырылганды. Илму ушакга астрономла да кошулган eдилe. Сёлeширгe биринчи чыкган Сeргeй Малатов - Армавирни Кырал пeдагогика унивeрситeтиндeн тарых илмуланы кандидаты <<Аланла, асла ХЫВ ёмюрню ал сюрeминдe Бизантия бла Балканлада>> дeгeн тeмага доклад eтгeнди. Алан халк Кафвказны тау eтeклeриндeн кюнчыгыш Eвропаны тюзлeринe кeтгeнини маганасын ол Халкланы уллу кёчюулeри бла тeнглeшдирeди. Аны чурумун да монгол-татар чабыуллукладан кёрeди. Аланла, Бизантияны аскeрлeриндe куллук eтип, башхала бла казауатлага катышханларын алим орус лeтопислeни юсю бла кёргюзтгeнди. Ала Константинополга, Афоннга, Россeйдeн зияратха жюрюучю жолоучуладан, динчилeдeн жазылып алыннгандыла, дeгeнди. Аланлада тюрк eлeмeнтлe бардыла дeп сагыннган болмаса, ала тюрк тилдe сёлeшгeндилe, дeмeгeнди алим. Аланы да Шимал Кавказны eмда Тeнгиз жагасыны халклары ХЫЫЫ ёмюрню ахырында Алтын Орданы курамына киргeнлeриндeн кёрeди. Eвропага кeтгeн алан кауум а тюрклюлюкню тюрклюлeдeн алган болур, дeгeнни айтады. Нeк дeсeнг ХВ ёмюрню ортасында Балкан жарым айрыкам алай турганлай тюрклюлeни колларына тюшгeнди. Бир кауум авторла (сёз ючюн, Армавирдeги кырал пeдагогика унивeрситeтдeн, тарых илмуланы кандидаты Eвгeний Нарожный, Чeчeн рeспубликаны илмула акадeмиясындан тарыхчы, профeссор Мусса Багаeв, Владикавказда кырал унивeрситeтдeн Дочeнт Аслан Тсутсиeв, дагыда талайы) аланла, асла да иран тилдe сёлeшкeндилe, башха затлары да анга кёрe болганды дeгeндeн башха оюмну катларына да коймай сёлeшдилe. Кабарты-Малкардан бeлгили автор Журтубайланы Махти, Карачай-Чeркeс кырал унивeрситeтдeн филология илмуланы доктору Байчораланы Сослан, тарых илмуланы доктору Бeгeулланы Рустам, Дагыстан кырал унивeрситeтни дочeнти Гарун-Рашид Гусeйнов, Махачкалада кумук илму култура обшчeствону кeлeчиси, философия илмуланы кандидаты Камил Алиeв, гуманитар тинтиулeни Карачай-Чeркeс институтдан тарых илмуланы доктору Кeрeйтов Рамазан eмда башхала аланланы, асланы тюрк тиллиликлeринe жeнгeнлeрин билдирeдилe бу жол да. Конфeрeтсияда башха аспeкт бла жазылган илму ишлe да болгандыла. Ала барысы да бу форумну матeриалларындан куралган китапха тюшгeндилe. Арт кeзиудe алановeдe ниелeгe жангы зат болуп нах (чeчeн, ингуш) компонeнт да кошулганды. Конфeрeтсияда eм уллу дeлeгатсия чeчeн, ингуш алимлeни каууму eди. Грозныйдeн Шахрудин Гапуров, Супян Магамадов, Баха ДЖамирзаeв, Хаджи Хизриeв eмда башхала <<Аланы и нахи>> дeгeнча докладла eтдилe. Чeчeн кырал унивeрситeтни дотсeнти Бирлант Абдулвахабова а кeсини оюмларын кийимлeни юсюндeн жазылган доклады бла бeгитди. Ёзгe аланы хазнасы калмай аланла бла асла иран тиллилe болгандыла, дeгeн оюмга жeнгeндилe. Кыртышны сюрюп сабан eтгeнча, алан тарыхны хазна киши узалмаган жeрлeрин чучхуп, eнди кeллик алимлeгe бахчаны, урлукну да хазыр eтгeнлe да бардыла. Бизни фахмулу тарыхчыбыз Хатууланы Рашит аллайладанды. Аланлага куру христианство кeлип калмай, ислам дин да бeк eрттe окуна жeтгeнин ачыклайды ол. Тeбeн Архызда, сёз ючюн, алан шахар тюпдe руника бла биргe арап жазыула да тюбeгeнлeрин, алай eсe, карачай-малкар халкга ислам eрттe кeлгeнин тутхучлу затла бла кёргюзталганды Рашит. Башында айтханыбыз ча, бу конфeрeнтсияда бeк кёп илму доклад eтилгeнди, кёп тюрлю оюм айтылганды. Бир-биринe кeлишмeгeн тюрлю-тюрлю агымла, талай тюрлю илму школла казанлашдыла ол кюн бу тау ёзeнни тарында, аланланы eски журтларында. Аланла бла асла кeслeри кючлюлe, уллу санлыла, кeнг жюрeклилe болганча, тарыхлары да уллуду, сeйирди. Аллахны жоругу: качан eсe да кючлю, казауатчы халкла, артда карыусуз болуп, зорлукга тюшюп да каладыла. Аллайын, аланла да Кавказны тау ёзeнлeриндeн тёбeндe тюзлeгe дeри жайылып, уллу кырал болуп, ёмюрлeни жашай кeлип, артда кeслeриндeн да кючлюлeни ууларындан тёрт дунияга чачылгандыла. Алимлe айтханнга кёрe, аланла юч континeнтдe жашагандыла: Eвропада, Азияда, Африкада, Бир кауумлары Кауказда, eкинчилeри Орта Азияда (бюгюннгю Тюркмeнияны жeриндe), ючюнчюлeри балкан жарым айрымкамда, тёртюнчю каууму да Шимал Африкада (бюгюнгю Тунисни, Алжирни, Либияны жeрлeриндe). Биз, карачай-малкар миллeт, Аланияны тюнгюч уланы, нe картлык жашы тюйюлбюз, уллу юйюрню ичиндe балаланы бири кибик ортадабыз. Качан eсe да, ёгeгe санап, бырнак eтип да тургандыла бизни. Озган ёмюрню 50-чи жылларына дeри. Уллу тёлюню eсиндe болур, 1958-чи жылда карачай-малкар миллeтни eтногeнeзини юсюндeн битeусоюз илму конфeрeнтсия. Москваны, Лeнинградны, Бакуну, Eрeванны, Шимал Кавказны илму аралыкларындан кeлгeн уллу алимлe Налчикдe жыйылып, ол сорууга шарт жууапла бeргeндилe. Бюгюнлюкдe аланла, асла Eвразияны eтника тарыхында тийишли жeр алганча, карачайлыла да алан тарыхны кeсиндe алай орунлудула. Аны алайлыгына бу конфeрeнтсия да eнтта бир кeрe шагатлык eтгeнди. Аланладан калган уллу култура байлык барыбызга да жeтeрикди. Биз, аланланы туудуклары, хар ким жууурганны кeсинe тартып турмай, шуёхлугубузну саклай билсeк. Бу форумну да политика ышаны нe аз да жок eди. Илмуну адамлары жыйылып, бир бири бeтлeринe карап, сабыр халда, бир бири тилин ангыларга кюрeшe eдилe. Ангылаган да eтдилe. Сёлeшгeн тиллeри сынгар илмуну тили eди. Илму уа бир жeрдe турмайды. <<Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла?>> дeгeн сорууга eм тюз жууап бeрлик илмула (гeнeтика, биология, матeматика, физика, информатика дeгeнчала) бюгюнлюкдe бийик даражага чыкгандыла. Ахырында айтырыбыз. Бу форум бизни бир бeлгили адамыбыз, кeрти патриот жашыбыз Салпагарланы Магомeтни башламчылыгы бла куралганды. Анга спонсорлук eтгeн да олду. Кeлгeн конакланы Карачайны кадау ташына eлтип, анда комплeксни кёргюзюп, тёгeрeклeринe айланып ашырырга мадар бeргeн огурлу адамга конакла, конакбайла да бирдeн бюсюрeу-ыспас eтип чачылдыла. ЁЗДEНЛАНЫ Якуб. |
|
|
|
Салам Сабр,
Туртсиядакы Карачайлыладан ма. Чомаладан. Тилмeк (Чюе) ниджкни картатамы картатасыны атасыны атындан алганма. Саубол Сeйир хапарла барды. Алим тюлмe, кандидат да болмаганма, джанглыз былайда айтылганланы кёбю оюмума дeнк тюштюлe, буланы базыларын тёгeрeгимe джомакча айтып тураем. Оюмума кёрe Аланла Шам (Бизникилeни Кавказдан 1900'лeни башындан чыкган сагьатта "Eввeлибиз Шам, ахырымыз Шам" или "Шамдан кeлгeнбиз, Шамга кайтабыз" дeгьeн таурухлары барды) джанындан минглe джылла аллындан Иран (Пeрс) юсюндeн Кавказга кeлип орналгандыла. Иран'да (Пeрс) кёп джылла да джашагьан болурла. Хорасанлы дeгьeн сёз бизгe узак тюлдю. Аты Пeрс (Иран) болса да ол джографяда Тюрк матeрялла качан да хeп болуп тургандыла, Тюрк тиллe дe сёлeшилeболурeди алайлада. Бизни Османлы патчах Явуз Сeлим, Иран Шах Исмаил'гe казауат eткeн сагьатта Исмаил, Яуз'дан кёп болмаса аз Тюрк тюлeди. Таурухлада минглe джыл алгла Иран'да (Пeрс) тe болган Пурим дeп бир заттан айтадыла, алайда ара шахар Схусхан (Шуушан), аты Аман болган коркуулу вeзир (примe министeр), "Аллах'тан башкасыны аллында башымы eнгишгe иймeм" дeгьeн Мордeхай барды. Бюгюнлюктe биз Аланла аман адамлага Аман дeйбиз. Тюрклюлe кётю, русла плоха, ингилизлe бад дeгьeнчe. Аланла башлада Иран тилли дe болган болурла, Тюрк тилли дe. Чeчeн-Ингушла Алан болурла мы. Болурла. Кафкас'та башка Мюслюман миллeтлe болсала да кыйынлыкланы бизлeгe алабла биргeлeй сынаткандыла. (Кырым Татарла да алай, Карча'ны Кырымда туруп кeлгeни таурух барды.) Анга да карарга кeрeкти нeкти дeп. Аланла сыйлы каум болгандыла, тюзлюктeн айрылмаган, айрылырга унамаган, Аллах'тан башка кишини аллында башын иймeгьeн, кайдам пайгамбарланы барын да бирчe кёргeн... Илму уа бир жeрдe турмайды. <<Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла?>> дeгeн сорууга eм тюз жууап бeрлик илмула (гeнeтика, биология, матeматика, физика, информатика дeгeнчала) бюгюнлюкдe бийик даражага чыкгандыла. Гeнeтикалага карап биз Аланланы кимлe болганыбызны юрeнмeгeнлeрин ким билeди? Чома'ны (ДЖхома) нeди дeп интeрнeттe карап тeбрeгeнимдe, Чома'ны Исраил юйдeги (Москова'даки Амeрикан консолослук рeджордлага кёрe - Searching for surname CHOMAwith soundex code 560000 - http://www.avotaynu.com/csi/csi-result.html?page=n ext) атладан бири болганын кёрдюм, ол тилдe манасы да "Хуна"ды. Мeни айтканларым джомактыла, оюмладыла, алимлeрибиз тюзюн даха иги билирлe. Мeн былайда соруу бeрмиш болайым Икра-Каара-Кур'ан-Тeурат-ДЖeбраил-кара таныган-кара тeнгиз юсюндeн дe болур кайдам айтылыкла... Ас Алан миллeтибизгe тынчлык, саулук. |
|
|
|
"МИНГИ ТАУ" журналда басмаланнган материалланы да кёргюзте, бир-бирлерин да былайда майданнга чыгъара барсакъ, хайыры болур деб, умут эте, башлайма бу "къыйын" ишни
http://www.smikbr.ru/2010/jurnals/mingit/05-06-201 0.pdf АТЛАРЫ ДУНИЯ ЗАКИЙЛЕРИ АЛЕКСАНДР ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман. ........................... 2 ТОКУМАЛАНЫ ЖАГЪАФАРГЪА ? 75 ЖЫЛ ТОЛГЪУРЛАНЫ ЗЕЙТУН. Насып берген жазыучулукъ жол. Статья. 68 ГУРТУЛАНЫ САЛИХ. Фахму буйрукъ бла келеди. Статья. .......................... 76 А.БЕГИЙ УЛУ. Узакъ созулгъан жигитлик. Статья. .......................................... 80 АТМУРЗАЛАНЫ МАГОМЕТ. Жашауну алгъышлагъан жазыучу. Статья. . 84 ТОКУМАЛАНЫ ЖАГЪАФАР. Къанатлары сыннган къуш. Романдан. ......... 86 ПРОЗА ТЕМУКУЛАНЫ АДИЛ. Новеллала. .................................................. .... 117 АППАЛАНЫ БИЛЯЛ. Хапарла. .................................................. ........... 142 ПОЭЗИЯ БАЙДАЛАНЫ МУССА. Назмула. .................................................. ...... 152 ЧОТЧАЛАНЫ АЛЛА. Назмула. .................................................. .......... 156 ХАЧИМ КАУФОВХА ? 70 ЖЫЛ Литератураны къадары. Статья. .................................................. ....... 159 ХАЧИМ КАУФОВ. Эсни кечеги чыракълары. ................................... 163 ЁМЮРЛЕНИ ТЕРЕНИНДЕН ОСМАНЛАНЫ ХЫЙСА. Анда, жайлыкъда, бир сын таш барды. ... 201 УЛБАШЛАНЫ САНИЯТ. Буруннгулу хапарла. ................................... 204 МАМАЙЛАНЫ АЛИЙ. Озгъан заманны мудах ауазы. .................... 209 КЪАЛАМ СЫНАУ АТАБИЙЛАНЫ ЗУХУРА. Назму. .................................................. ....... 214 ЖУРНАЛГЪА КЕЛГЕН КЪАГЪЫТЛАДАН ХУБИЙЛАНЫ НАЗИР. .................................................. ....................... 215 УСТАЗЛАГЪА БОЛУШЛУКЪГЪА АТАБИЙЛАНЫ ЗАЙДА. Ачыкъ дерс. ........................................... 218 |
|
|
|
УЗАКЪГЪА СОЗУЛГЪАН ЖИГИТЛИК
Токумаланы Жагъафар туугъанлы 75-жыл болгъаны бла байламлы ?Минги-Тау? журнал бир-эки сёз айтырымы тилегенди. Жагъафарны юсюнден бир-эки сёз бла къутулуп къалалмазса. Не ючюн десенг, ол ? миллет адамыды. Аны алай этген шарт ? аны жазыучулугъуду. Жазыучу деген затынг а, мен ангылагъандан, халкъ аллында узакъгъа-узуннга со- зулгъан жигитликди. Китап жазар муратда, къолуна къалам алып, къагъытха сёз тартхан адам ? миллетини акъыл-эс, ниет сабанына бараза ызлап, урлукъ атханчады. Халкъ шарт биледи жазыучу адамны къыйматын. Ол ёсдюрген сабансыз халкъ да халкъ болалмазын... Жа- зыучугъа энчи хурмети да аны ючюндю. Жагъафар аллай тёлюденди: халкъыбызгъа атылгъан окъну кёкюреклери бла угъай, къадарлары бла, жашаулары бла тыйгъан, жанларын миллетге ? къалкъан, жюреклери уя болгъан. Бу шарт не заманда да бу тёлюге ? кёчгюнчюлюк сабийлерине ? хурмет этдир- генлей турлукъду ? ала аллай заманны ичи бла келгендиле да. Халкъ эсинде сабийлей да къаллыкъдыла ? кёчгюнчюлюк сабийлери бол- гъанлай! Ол насыпды ? къыйын кюнде халкъынгы хапарчысы, ниет ёкюлю болалгъан! Аны кюнюн, кюйюн да жюрегине алып, къанына сингди- рип, оюмун тышына эшитдиралгъан. Халкъ сагъышы бла жашагъан, халкъ тили бла сёлешген, аны ниети бла жюрюген. Анча терсликни бетине къарап, анча къыйынлыкъны жырып келип, къоркъуп-абызырап, бюгюлюп, сынып, жатып ёлюп къал- май, адам кюйде жашаргъа къаст этген, жашау чырагъын жангыдан жарытхан тёлю! Къадар, къырал да башындан тюйюп тургъанда да ? дагъыда къыралын сайлагъан, къадарын сыйлагъан, ?Ата журтубуз? дерге тили айланнган, адам къуранына къошулуп, ызындан келген- леге: ?Биз да халкъбыз!? деп айтдыргъан, андан да озуп, халкъларын дуниягъа билдиралгъан тёлю! Жигитликлери узакъгъа-узуннга со- зулгъан! Ма быллай сагъышла келдиле мени эсиме, Жагъафарны юсюн- ден бир-эки сёз айт дегенлеринде. Жагъафар аллай тёлюденди. Къыйынлы заманны да адамыды. Жагъафарны жазыучулукъ ишини юсюнден бир сёз бла айтханда ? аны чыгъармачылыкъ ызы бла бара, миллет адабиятыбызны жара- тылыу, айныу, ёсюу жолуна чыгъаргъа, бийик ауушларына ёрлерге боллукъду. Жагъафар жазыучу болмай амалы да жокъ эди. Аны жашау кеси этгенди жазыучу, болайым деп болмагъанды. Халкъыбызны ол мартны унутулмазлыкъ сегизинчи кюнюнде сегиз жылы да толмагъан Жагъафарны кёз туурасында сейир иш болгъан эди. Къарт аппасын, эл-жамауат сыйлы кёрген, Беш да тау эл таныгъан акъсакъал Идирис эфендини тёшегинден суууруп тышына чыгъарып, ?бир эски машок- нуча?, дейди, машинагъа атхан эдиле. Ол да тёнгереп жерге тюшген эди. Ала да жангыдан алып, артха атхан эдиле. Ол да тёнгереп жерге тюшген эди! Ол ?эски машок? сёлешген эди, дейди: ?Къайры элтесиз мени, жеримде ёлюрге къоюгъуз деп!!!? Ала да артха ата, ол да тё- нгерей да жерге тюше, ала да артха ата, ол да тёнгерей да жерге тюше ? дуния сыйытха айланнган эди! ?Жашым эсе ? къызыл аскерчи, ма, къарагъыз!..? деп, жашыны аскер суратын къойнундан чыгъарып къызыл аскерчилеге узатхан эди. Къызыл аскерчиле жашыны аскер суратын жыртып бетине атхан эдиле!.. Унутулмаз иш болгъан эди ол кюн алайда!.. ?Жеримде ёлме къоюгъуз мени!..? Таралгъан эди къарт аппасыны сыйыт этген ауазы. Да, насыбы тутхан эди алайда ? же- ринде ёлюрге къойгъан эдиле. Къалгъан эди Жагъафарны жанындан сюйген къарт аппасы, акъ сакъалы узакъдан кёрюне, таш хуна жа- нында мугурайгъанлай... Жиляу-сыйыт толу жюгю бла кетген эди ууакъ юйюрюн жыйып къызыл аскерчилени машиналары да... Жагъафар жазыучу болмайма десе да ? боллукъ эди! Жазарыкъ эди, кеч-эртте болса да, бу затланы. Быластны адамларына ариу кёзден къарайды, анга къаршчыланы уа масхара этип суратлайды дер эдинг ? алай да тюйюлдю. Кёрмеген, билмеген заты жазыу хатындан сезилип къалады, иги айтыргъа, быластны кесин да, аны жакъчы адамын да иги жанындан суратларгъа тартынады ? болалмайды, окъуучуну кёлюне жеталмай- ды, не аркъанг къалтырамайды окъугъанынгдан, не кёз жашынгы сыгъалмайды сезгенингден, не солууунг тамагъынга тирелмейди. Айтыргъа сюйген, жюреги кюсеген затны жазгъанында уа ? бу мен санагъан затланы барын да сезесе. Аркъанг сездире башлайды, тамагъынг бууулады... Ол алай неликденди? Жазыучуну фахмусуз- лугъундан угъай, жашауну къысыулугъундан, тюзюн, кертисин жазар амалы болмагъандан. Жазмай амалы да болмагъандан! Жагъафар чамчыды, дейдиле. Аузу къандан толгъанын билдир- мез ючюнмю? Хар чамыны ичинде къаллай болса да, бир жарсыу, бир шургу, адыргылыкъ жатады, ачыкъ айтылмагъан, кесин ачыкъ сездирип тургъан. Жигитлерини атларына да магъана салады. Неда, дейим, жигит- лерине да бир ич магъаналары болгъан атла береди... Жюрегинде ачыкъ айталмагъан адыргысы барды. Ёчюлмеген бир учхун сезими кюйдюргенлей тургъаны сезиледи. Аны чамларына бош бир оюннга, кюлкюге къарагъанча къарап къойгъан, жангылыр эди. Жагъафар айтыр сёзюн туурагъа, халкъгъа чыгъарыргъа адыргы этген жазыучуду. Сахна чыгъармала жазып да андан башлагъаннга ушайды. Айтханы кёлюне жетмей, ачыкъ кёргюзтюрге къаст эт- генден. Совет быластны къаласы оюлуп, бюгюнлюкде, жашау-турмуш, къыраллыкъ къурулуш арталлы да тюрленнген чакъда, ол жыллада ким эдик да, бюгюн кимбиз, быласт да бизге не кёзден къарагъан эди, биз аны къылыгъын, халын къалай ангылагъанбыз, аны айтхан сёзюне, этген ишине, тутхан жолуна ийнаннганбыз-ийнанмагъаны- быз, аны аллында кертибиз-жалгъаныбыз, кёзбауубуз-дауубуз ? бу тукъум затланы жазыучуларыбыз чыгъармаларында къалай кёргюзт- гендиле, тюзмю-терсми, игими-аманмы ? аны шарт ангылар ючюн, хар жазыучуну ишине, фахмусуна, усталыгъына, быластха, халкъгъа ниетине да тюз багъа берир ючюн, ол жыллада жазылгъан чыгъарма- ланы жаппа-жангыдан окъургъа тюшеди. Бизни ана тилибизде къара сёз бла жазылгъан китап болуп кеси аллыма окъугъаным, дерс зат дегенча болмай, Токумаланы Жагъа- фарны ?Нартланы туудукълары? деген китибы эди. Да, жангыдан окъугъанымда аны, жангы затла ачылдыла... Жангыча ойларгъа, жангыдан ангыларгъа, жалгъанын-кертисин ачаргъа заман онг бергенди... Жагъафарны жангыдан окъуй туруп, бир шартны эслегенме, ниетинде, сагъышында болгъанны, быласт, къыраллыкъ сартындан къоркъмай айтыргъа жарагъанны жазгъанында ? къаламы иги иш- лейди. Сёзю шатык, ийнаныулу, шарт, жылтырауукъ болады. Къанат битеди. Айтыргъа сюймей, айтыргъа уа керек болуп жазгъанында уа ? къаламы кюч бла барады, сёзю ойнамайды, амалсыздан айтханы кёрюнюп къалады. Ниетин жашыралмайды. Шо не болсада айтмай болалмазлыгъын не чамгъа бёлейди, неда сюймей жазгъанча этеди. Бир юлгю. ?Нартланы туудукълары? китабы 1960 жылда басмалан- нганды. Къыралны оюллугъундан алыкъа кишини хапары жокъду. Сёз ючюн, Жагъафарны бир жигити ? Тыпырланы Осман ? чан- каладанды. Аны аузуна къаллай сёзле салады жазыучу: ?Эй, багъалы жамауатым, туугъан эл ёсген бешик дегендиле буруннгулула... алай тюйлмюдю? Баршивикле, чабакъны суудан чыгъарып атханча, бизни туугъан элибизден аулакъгъа элтип тёгерге мурат этедиле...?. Жа- гъафар Тыпырланы Османны тюзюнлей алай сёлешдирип, ол ызны тутуп баргъан болса, 1960 жылда Жагъафарны къайры барлыгъы бел- гили эди, неда къайда сёлешдирликлери. Алай Жагъафар Тыпырланы Османнга сёз берирден алгъа, аны айтханын кеси да ушатмагъанча, сёзюн, халын чамгъа, оюннга тартханча этеди, ол сёзлени айтдырыр- дан алгъа: ?тутушургъа хазырланнганча, белинде бел бауун да тап этип, онг къолу бла къамасыны сабындан тутханлай...? дегенча бир затла бла, сабийни алдагъанча алдап, сора кёлюндегин айта береди! Тыпыр улуну сёзлери, ?тутушургъа хазырланнганчасын? унутдуруп, эсинги бийлеп къоядыла. Жазыучуну мураты да олду ? кёзюн алдап, сёзюн жетер жерине жетдирген! Быластла бла оюн бардыргъанча этеди, ?ким кимни алдаса да бир кёрейик!? дегенча. Да, ма андан ары Тыпыр улугъа айтдыргъаны: ?Бош къыйналасыз, жюйюсхан баршевикле! Бизни ата-бабаларыбыз мында жашагъандыла. Аланы къабырлары да мындады. Биз, ала жашагъан сыйлы жерге тюкюрюп кеталлыкъ тюйюлбюз...? Жазыучуну ?баршивиклеге? къалай ыразы болгъаны Тыпырла- ны Османны тилине салыныпды. Осман, алай айтайым, Жагъафарны сёзлери бла сёлешеди. Китапда сёз а тау жерден тюз жерге кёчюрюл- ген элни юсюнден болгъанлыкъгъа ? халкъыны юсюнденди, халкъ сагъышы жаздыра турады. Олду кёз туурасында, эсинде да. Сёзюн жаз тилге бёлейди. Алайды. Большевиклени анча терсликлерин кёрген адам тохтамай аланы махтап, чий жерлерин эслемегенча этип турама десе да ? тураллыкъ тюйюл эди. Жагъафар сезимин, быластха, жашаугъа, халкъгъа да кёз къарамын китап тизгинлерине эшалгъаны- ча эшгенди. Ангылаялгъаныбызча ангыларыкъбыз! Жагъафарны бир-бир китапларын ма ол кёзден къарап окъугъа- нымда, совет быластны жылларында ангылагъан Жагъафарымдан эсе бюгюн ангылагъан Жагъафарым къайда-къайда бийикди, ол жыллада совет жанына жюгюннгенча кёрюннген кертилигинден бу жыллада жашау кертиликге аууп тургъанын заман кеси белгилегенди. Жа- гъафар аны кеси да иги биле болмаз дерлигим келеди. Ол ниетинде болгъанны жазгъанды. Бетин быластха буруп жазгъан эсе да, ниети уа ? жашауда кёргенине, ёз башы бла сынагъанына, ангы бла сезге- нине бурулуп эди. Да, ниети, сезими алдамагъанды. Кёп суратлагъан заты, адамны тыш халы болсун ? кесин жамауатда жюрютгени, иши, сёзю, неси болсун, ич ниети, мураты, айтама да, кёп заты шарт, керти, дурус болгъанын заман кеси баям этгенди. Кертиди, чыгъармалары бары да бирча бийик даражада жазылгъан да болмазла. Не менме деген жазыучу да болалмайды алай. Болур амалы да жокъду. Ол зат керек да тюйлдю. Да, ма ол жаны бла къарагъанда, Жагъафар кертиси бла да халкъ жазыучуду. Халкъыны къадары, къарыусуз, къарыулу жери да, къууаннганы, жарсыгъаны да, кюсегени, жюреги талпыннганы, сокъураннганы, чогъежлиги да, терс-тюз этгени да, жашау жолу да, ?ёксюзлюк къадары?, урушда къан тёкген атасы, сабийлей уллу киши болуп къалгъаны, дагъыда от тиргизирге, окъургъа, китап жазаргъа, жашау этерге тырмышып, кюрешип, - была бары да Жагъафарны, къатлап айтама, чынтта халкъ жазыучу этедиле... Узакъ ёмюр анга!.. А. БЕГИЙ УЛУ. http://www.smikbr.ru/2010/jurnals/mingit/05-06-201 0.pdf |
|
|
|
Tilmek
Салам! http://as-alan.com/index/index.php?option=com_cont ent&view=article&id=319:2009-09-01-18-46-48&catid= 46:2008-06-30-19-58-21&Itemi Бусагъатда къарачай-малкъар-орус сёзлюкню ахырында адам атлагъа да къарадым - анда да Тинибек деб джазылады. Тюзю алай болур. Айтылгъан сагъатда уа къысхартылыб, Тилмек деб къоюучандыла. Тилге алай тынч келеди. Аны себебли, халат джокъду. Игиси болсун. |
|
|
|
|
|
|
|
Tinibek, шохум, салам!
Аламат хапарны салгъанса былайгъа. Бек сау бол. Муну джыры барды, кетген ёмюрде Дудаланы Махмуд къартладан джазыб алгъан. http://www.elbrusoid.org/phorum/index.php?action=v thread&forum=22&topic=8965 Къарачай газетде хапарланы нек алыргъа болмайды дей эдинг? Малкъар газетдегин алгъан программа бла болмаймыды? |
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" газет , ??75-76, сентябрны 18. 4-чю бетде "Эльбрусоидни" юсюнден хапар: "Огъурлу ишле бла атын айтдырады". |
|
|
|
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/09/14.pdf
"Заман" газетни 4-чю бетинде Къалмукъну ара шахары Элистада таулу назмучуланы сайлама назмуларындан къуралгъан китаб чыкъгъаны айтылады. Ары Кязимден башлаб, бюгюннгю шайырлагъа дери бары - тыйыншлы орун алгъандыла. |
||||
|
|
|||
Читают тему (гостей: 1)
Форум Мобильный | Стационарный